اغراق نیست اگر داریوش مهرجویی را منجی سینمای ایران بدانیم. جهان سینمای ایران را با او به‌رسمیت شناخت؛ او بود که با فیلم «گاو» به موج نویی که آن زمان تازه به راه افتاده بود جهت داد. فیلم‌های مهرجویی ابعاد فلسفی و اجتماعی داشتند و قهرمانانش پیوسته در جست‌وجوی عشق و ایمان و معنا بودند.

مهرجویی به‌گفتۀ خودش وسوسۀ نوشتن داشت و فیلمنامه‌هایش را خودش می‌نوشت. ادبیات را منبع خوبی برای سینما می‌دانست و برای همین بیشتر فیلم‌هایش را با الهام از کتاب‌ها می‌ساخت و البته خودش هم دستی بر رمان‌نویسی و ترجمه داشت.

او می‌گفت: «سعی کرده‌ام خودم را در کوران ادبیات دنیا و ایران بگذارم و چون کار دیگری بلد نیستم، نوشته‌ام. مهم است وقتی آدم هنوز زنده است بداند چه اتفاقی در آثارش افتاده‌است. اما من در کار حرفه‌ای‌ام در سینما و حتی ادبیات نمی‌خواستم جلوی دوربین باشم و بنازم. مردم ما فهیم با ذکاوت و زیرک هستند و حتی نسل جدید موشکاف و زیرک هستند و من خوشحالم که می‌توانم از طریق آثارم به ذهن‌های بارور آن‌ها کمک کنم.
من که نمی‌توانم به عنوان نویسنده خودم را با سلیقۀ تک‌تک شما وفق دهم. من آنچه را که از درونم می‌جوشد می‌نویسم. اگر ریزه کاری‌های آن را درک کنند، کیف می‌کنم.»

 

فیلم‌‌شناسی داریوش مهرجویی

1. فیلم گاو محصول 1348 بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی

داریوش مهرجویی اول سینما خواند بعد رهایش کرد، به آمریکا رفت و فلسفه خواند، وقتی مدرکش را گرفت برگشت و فیلم «گاو» را بر اساس داستانی از مجموعۀ «عزاداران بیل» اثر غلامحسین ساعدی ساخت. به‌خوبی از عهدۀ نمایش تم احساسی و فلسفی داستان برآمد و تحسین‌های زیادی گرفت. 

آن زمان هوشنگ کاووسی که بنیان‌گذار نقد تحلیلی سینما در ایران بود نقدی بر «گاو» نوشت و آن را فیلمی «در یک قدمی یک شاهکار» دانست. لوموند هم دربارۀ فیلم گفته بود: «صدای سینمای ایران برای اولین بار به گوش می‌رسد.» جهان سینمای ایران را با مهرجویی به‌رسمیت شناخت.

دربارۀ داستان گاو 

مش حسن سخت دلبستۀ گاوی است که در طویله دارد. روزی گاو به دلیلی نامعلوم می‌میرد و همسر مش حسن و اهالی روستا که از دلبستگی مش حسن به گاو مطلع هستند سعی می‌کنند این موضوع را از او مخفی کنند و به‌دروغ ادعا می‌کنند که گاو از روستا گریخته است. مش حسن این داستان را باور نمی‌کند و در غم دوری گاو دچار جنون می‌شود.

2. فیلم دایرۀ مینا محصول 1353 بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی

همکاری با ساعدی در فیلم «دایرۀ مینا» (1353) ادامه پیدا کرد. این فیلم بعد از تولید سه سال توقیف بود.

دایرۀ مینا بر اساس داستان «آشغالدونی» از مجموعۀ «گور و گهواره» نوشتۀ غلامحسین ساعدی ساخته شد که روایت تلخی از فقر و اجتماع است. این فیلم که بعد از تأسیس سازمان انتقال خون ایران ساخته شد، داستان دلالی خون است. 

دربارۀ داستان آشغالدونی

آشغالدونی داستان پدر و پسر فقیر و بی‌خانمانی است که در خیابان می‌خوابند. آن‌ها با مردی آشنا می‌شوند که کارش دلالی خون است و در ازای گرفتن خون از آدم‌های فقیر، به آن‌ها پول می‌دهد و خون‌شان را به پولدارانی که نیازمند خون هستند می‌فروشد. علی (پسر) وارد این کار می‌شود تا پول به‌دست بیاورد. 

3. اجاره نشین‌ها محصول 1365 

«اجاره‌نشین‌ها» وقتی اکران شد که فیلم‌های سطحی و کلیشه‌ای سینمای ایران را گرفته بودند. مهرجویی بار دیگر جریان‌ساز شد.

فیلم داستان آپارتمانی کلنگی و بحران‌زده در حاشیۀ شهر تهران است که مالکش درگذشته و بدون وارث مانده و اداره‌اش به‌دست مباشری قلدر افتاده که می‌خواهد ملک را تصاحب کند. ساکنین می‌خواهند پیش از آنکه خانه بر سرشان آوار شود ساختمان را تعمیر کنند اما هرکدامشان در تلاش‌اند تا حرف خودشان را به کرسی بنشانند.

کمدی درام «اجاره‌نشین‌ها» به رأی منتقدان در میان آثار برتر سینمای ایران قرار گرفته است.

4. هامون محصول 1368

در تاریخ سینمای ایران هیچ شخصیتی به شهرت و محبوبیت حمید هامون نیست. کسی که نماد روشنفکری ایرانی در آن دوره شد، شخصیتی عصبی و پرخاشگر، افسرده و مستأصل در محاصرۀ سفلگان، در پی معنای عشق و ایمان، تشنۀ دیدار دوستی قدیمی، خودش را به امواج دریا می‌سپارد.

مهرجویی فیلمنامۀ «هامون» را با الهام از «بوف کور» صادق هدایت نوشته بود.

فیلم‌های داریوش مهرجویی در مورد زنان 

مهرجویی چند فیلم مطرح هم با محوریت زنان ساخت.

5. بانو محصول 1370 

مهرجویی دربارۀ فیلم «بانو» چنین گفته بود: «بانو در واقع ادامه یا تحول و رشد همان تم هامون است. بانو در واقع، هامون زن است و فیلم، سرگذشت رنج او.» توقیف هفت سالۀ این فیلم جنجال زیادی به همراه داشت. بازیگران این فیلم نیز مانند «هامون»، بیتا فرهی و خسرو شکیبایی بودند. 

6. سارا محصول 1371 بر اساس نمایشنامه‌ای از ایبسن

مهرجویی فیلم «سارا» را با الهام از «نمایش‌نامۀ خانۀ عروسک» اثر هنریک ایبسن ساخت. در این فیلم شخصیت زن داستان با بازی نیکی کریمی قربانی بیرحمی شوهرش می‌شود. 

در نمایش‌نامۀ خانۀ عروسک «نورا» زن جوانی است که برای تامین مخارج مداوای همسرش، امضای پدر خود را برای گرفتن وامی جعل می‌کند و درگیر ماجراهای تلخی می‌شود. اشباح (1392) فیلم دیگری است که مهرجویی با اقتباس از نمایشنامۀ ایبسن ساخت.

7. پری محصول 1373 بر اساس کتابی از سلینجر

«پری» فیلمی که در سال 1373 ساخته شد، برداشت آزاد مهرجویی بود از رمان «فرانی و زویی» و داستان کوتاه «یک روز خوش برای موزماهی» نوشتۀ دیوید سالینجر. پری با خواندن سرگذشت عارفی گمنام از زندگی معمولی دل می‌بُرد و در طلب معنا سرگردان می‌شود اما برادرش که میان عرفان و زندگی تضادی نمی‌بیند سعی دارد جلوی طغیان او را بگیرد.

مهرجویی برای ساخت این فیلم دو کتاب از سالینجر را با یکدیگر ادغام کرد.

«فرانی و زویی» شامل دو داستان کوتاه به نام‌های «فرانی» و «زویی» است. در داستان اول، فرانی که علاقۀ خاصی به عرفان شرقی دارد در نتیجۀ خواندن کتابی عرفانی دچار بحران روحی شده است. در داستان دوم، زویی، برادر بزرگتر فرانی، برای بهبودی حال روحی او تلاش می‌کند. یکی از شخصیت‌های این داستان سیمور، برادر بزرگتر آن‌هاست که سال‌ها پیش خودکشی کرده و به‌نوعی پیامبر و قدیس خانواده است.

«یک روز خوش برای موزماهی» داستان کوتاهی است که در کتاب «نه داستان» سلینجر چاپ شد و حکایت سیمور، رفتار عجیب و نهایتاً خودکشی اوست.

8. لیلا محصول 1375

فیلم «لیلا» بر اساس داستانی از مهناز انصاریان، یکی از مشهورترین آثار مهرجویی است. شروع و پایان فیلم در یک مراسم شله‌زرد پزان می‌گذرد، یکبار به اولین نگاه عاشقانه و دومین بار (شاید) به تجدید آن. این فیلم اولین حضور لیلا حاتمی در فیلمی از مهرجویی است و آشنایی‌اش با علی مصفا که بعدا با او ازدواج کرد در همین فیلم رقم خورد.

9. درخت گلابی محصول 1376 بر اساس داستانی از گلی ترقی

مهرجویی فیلمنامۀ «درخت گلابی» را بر اساس داستانی از مجموعۀ «جایی دیگر» گلی ترقی نوشت. نویسندۀ مستاصل به باغ پدری پناه آورده اما در این باغ درخت گلابی که برای او سرشار از خاطره است دیگر میوه نمی‌دهد. شرکت در مراسمی برای دوباره به بار نشستن درخت او را به مرور خاطرات نوجوانی وامی‌دارد.

گلی ترقی در کتاب «جایی دیگر» شش داستان مجزا را روایت می‌کند که البته به‌نحوی با هم در ارتباط هستند. «درخت گلابی» یکی از داستان‌های این مجموعه است. حد ناامیدی و تمایل به انزوا در شخصیت‌های اصلی تمامی این داستان‌ها مشترک است.

10. مهمان مامان محصول 1382 بر اساس داستانی از هوشنگ مرادی کرمانی

مهرجویی در فیلم «مهمان مامان» (1382) مانند «اجاره نشین‌ها» به سراغ جامعۀ ایرانی و عادت‌ها و رفتار آن‌ها رفت. در این فیلم هر شخصیتی نمایندۀ قشری از جامعه است. این فیلم کمدی اجتماعی بر اساس کتابی با همین نام نوشتۀ هوشنگ مرادی کرمانی ساخته شد.

داستان این کتاب طی ماجرایی چند ساعته اتفاق می‌افتد و روایت روابط یک خانواده با فامیل و همسایه‌هایشان و اوضاع جاری کشور و فرهنگ جامعه است.

11. سنتوری محصول 1385 

«علی سنتوری» که در ممیزی اسمش به سنتوری تغییر یافت هیچ‌وقت اکران نشد اما کپی‌های غیرقانونی‌اش بر روی سی‌دی دست‌به‌دست می‌گشت. علی سنتوری در میان آثار مهرجویی به حمید هامون شبیه است، اما در قامتی ضعیف‌تر و کمتر باورپذیر. «سنتوری» داستان آدمی است که به مسیر خودویرانگری می‌افتد چون اهل سازش و مدارا نیست. این فیلم برداشت آزاد مهرجویی از «عقاید یک دلقک» نوشتۀ هاینریش بل است.  

در کتاب «عقاید یک دلقک» هانس شنیر دلقکی است که معشوقه‌اش ماری به دلایل مذهبی او را ترک کرده و به همین‌ دلیل دچار افسردگی شده و تمرکزش برای اجرا روی صحنه را از دست داده است. او به پول نیاز دارد و دفترچه تلفنش را باز می‌کند تا با آشنایانی که شاید بتواند از آن‌ها کمی پول قرض کند تماس بگیرید. در این میان بارها به گذشته می‌رود و خاطراتش را مرور می‌کند.

12. چه خوبه که برگشتی محصول 1392 بر اساس داستانی از گوگول

فیلم دیگری از مهرجویی، با همکاری رضا درمیشیان، برگرفته از ماجرای طنز نزاع ایوان ایوانویچ و ایوان نیکیفورویچ از نیکلای گوگول است. 

داستان گوگول دربارۀ دو ارباب روسی است که هر دو ایوان نام دارند و دوستی‌شان شهرۀ عام و خاص است تا این که روزی سر یک تفنگ بحثی بین‌شان درمی‌گیرد و همین نزاع دوستی محکم آنه را به یک دشمنی طولانی تبدیل می‌کند.  

13. لامینور محصول 1398

آخرین ساختۀ داریوش مهرجویی هم اول مُهر توقیف گرفت اما با اعتراض کارگردان، از بند رها شد و اردیبهشت پارسال به سینماها آمد. در لامینور هم مثل سنتوری پای یک سنتور درمیان است اما این بار نوازنده زن است.

کتاب‌شناسی داریوش مهرجویی

از داریوش مهرجویی علاوه بر فیلم، چند رمان و کتابِ ترجمه‌شده هم باقی مانده است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:

 

1. به‌خاطر یک فیلم بلند لعنتی 

مهرجویی در اولین رمانش به شرح فعالیت‌های یک فیلم‌ساز جوان و ماجراهای عاشقانه‌اش می‌پردازد.

2. در خرابات مغان

دومین رمان مهرجویی روایت دوستی‌ها و عشق در کنار خشونت و دشمنی است. 

دو دانشجوی دانشگاه پنسیلوانیا، پسری ایرانی و دختری ایتالیایی در کشاکش اندیشه و ایمان گرفتار عشقِ یکدیگر می‌شوند اما حادثۀ تروریستی یازده سپتامبر ماجراهای تازه‌ای را سر راهشان می‌گذارد. این رمان به دنبال این است که آیا می‌توان به دور از سیاست به عشق و دین و عرفان پرداخت؟

3. آن رسید لعنتی 

این رمان به داستان زندگی یک کارگردان سینما به اسم بهزاد جاوید می‌پردازد که سریالی برای تلویزیون ساخته و با وعدۀ پرداخت دستمزد، خانه عوض می‌کند و زیر بار قرض می‌رود اما در نهایت متوجه می‌شود که خبری از پول نیست. این کتابْ داستان بی‌سرانجام جاوید است که در ساختمان صدا و سیما به دنبال دستمزد خود از بخشی به بخش دیگر می‌دود.

4. سفر به سرزمین فرشتگان 

کسری آریا و همسرش سیما پس از دریافت یک ایمیل متوجه می‌شوند که برندۀ یک جایزۀ هشت میلیون دلاری شده‌اند اما برای دریافت این جایزه باید به آمریکا بروند. آن‌ها همۀ داروندارشان را می‌فروشند و راهی آن دیار می‌شوند.

5. سفرنامه پاریس، عوج کلاب 

این کتاب شامل دو سفرنامه است که مهرجویی در آن‌ها خیال و واقعیت را با هم ترکیب کرده است.

سفرنامۀ پاریس ماجرای سفر یا تبعید خودخواستۀ کارگردانی به پاریس است. مهرجویی خودش پس از انقلاب مدتی را در پاریس زندگی کرده بود. این نوشته را به‌نوعی می‌توان شرح زندگی بسیاری از ایرانیان در دورۀ خاصی از تاریخ معاصر دانست. 

مهرجویی در عوج کلاب شرح سفرش به دوبی را نوشته است. در  سال 1388 مهرجویی به همراه گروه فیلمسازان راهی دوبی می‌شود تا برای شرکت در مراسم جوایز  اسکار ویزا بگیرند، اما در آنجا او را به خاطر داشتن قرص اگزازپام و قرص سرماخوردگی بازداشت می‌کنند. این بخش از کتاب ماجرای روزهایی است که مهرجویی در دوبی در بازداشت بود.

6. برزخ ژوری 

این رمان داستان کارگردان محبوبی است که به‌عنوان رئیس هیئت ژوری جشنواره‌ای بین‌المللی باید به ایتالیا سفر کند اما در آستانۀ سفر متوجه می‌شود که تومور  مغزی‌اش در حال رشد است و باید زودتر عمل شود.

«رمان برزخ ژوری جستجویی است دربارۀ زندگی، تأملات فلسفی و هنری، عشق و حسد، تناقض‌ها و درگیری در فضای مجازی امروزی و گسترش عامی‌گری و ابتذال.»

ترجمه‌های داریوش مهرجویی

مهرجویی علاوه بر فیلمسازی و نوشتن کتاب، در کار ترجمه هم دست داشت و آثار خوبی در این زمینه از خود بر جا گذاشت.

 

1. یونگ، خدایان و انسان مدرن 

این کتاب شرح و تفسیری بر نوشته‌های کارل گوستاو یونگ، روانکاور بزرگ سوئیسی است. نویسنده نکته‌هایی را که در نوشته‌های یونگ مبهم و گنگ است را روشن کرده و ارتباطشان را با ذغدغه‌های انسان متفکر امروزی نشان می‌دهد. مفهوم پراهمیت و پیچیدۀ ناآگاه جمعی یکی از موضوعاتی است که در این کتاب توضیح داده می‌شود و نویسنده در ادامه به روان‌شناسی شخصیت نیچه و همانندی‌ ناآگاه نیچه و ناآگاه انسان معاصر می‌پردازد.

2. جهان هولوگرافیک 

مایکل تالبوت در این کتاب شبه‌علمی به نظریۀ هولوگرافیک بودن جهان پرداخته و می‌گوید که همه‌چیز جهان تصاویر شبح‌گونه‌ای است از واقعیتی دور از دسترس که خارج از زمان و مکان بر ما فراتابیده می‌شود. این کتاب تلاش می‌کند با استفاده از این نظریه پدیده‌هایی مثل تله‌ پاتی، نیروهای فرا طبیعی، وحدت کیهانی، درمان‌های معجزه‌آسا و .... را توضیح دهد.

مهرجویی در این کتاب مفاهیم متافیزیکی را که ریشه در فلسفه و عرفان شرق دارد با زبانی روشن و ساده توضیح داده است.

3. کودک مدفون و غرب واقعی

دربارۀ این کتاب بهتر است از زبان خود مهرجویی بشنویم:
«ده دوازده سال پیش بود که در جشنوارۀ فیلم توکیو با سام شپرد آشنا شدم. در فیلمی از شلندرف بازی می‌کرد و سری کوتاه به جشنواره زده بود. از طریق شلندرف فهمیدم که نمایشنامه هم می‌نویسد و در واقع نمایشنامه‌نویس مهم معاصر آمریکاست. بعد دخترم، مریم، مجموعه کارهای او را فرستاد که از میانشان به این دو نمایشنامه بیشتر علاقه‌مند شدم و آنها را به قصد اجرا و کارگردانی روی صحنه ترجمه کردم. آثار شپرد، از لحاظ مضمون و فکر و اندیشه، ادامۀ همان سنت تئاتر جدید آمریکاست که با یوجین اونیل، تنسی ویلیامز، آرتور میلر و ادوارد آلبی شکوفا شد و بال و پر گشود و همچنان ادامه دارد. مضامین رویای آمریکایی و مشکل از خودبیگانگی، از هم پاشیدن خانواده‌ها و سرگردانی فرزندان و تنهایی پدرها و مادران، همه، مضامینی است که در تئاتر شپرد هم مستتر و برقرار است، ولی با این تفاوت که انگار آثار او همه از لحاظ فرم و محتوا از صافی تئاتر ابسورد بکت و یونسکو، تئاتر کرتوفسکی و همۀ گروه‌های مدرن دهه‌های پنجاه، شصت و هفتاد آمریکا گذشته و عناصر و بن‌مایه‌هایی از آنها را جذب خود کرده است که همان روح جدید و امروزی شخصیت‌ها و ساختار بدیع نمایشنامه‌هاست. این جنبه از آثار او در مقدمه («دربارۀ سام شپرد») شرح داده شده است.»

4. درس و آواز خوان طاس

این کتاب شامل دو تا از اولین آثار و مهم‌ترین نمایش‌نامه‌های اوژن یونسکو است که به‌زیبایی هرچه تمام‌تر جوهرۀ اصلی تئاتر ابسورد را پیش چشمان خواننده برملا می‌کند.

5. بُعد زیبا شناختی 

این کتاب آخرین اثر هربرت مارکوزه است و از نقد زیبایی‌شناسی فراتر می‌رود و چکیده‌ای از اندیشه‌های مارکوزه و سایر اعضای مکتب فرانکفورت در باب هنر و زیبایی‌شناسی به‌دست می‌دهد.

مفهوم آزادی، خودمختاری در هنر، رئالیسم، هنر مردمی و هنر انقلابی از موضوعاتی است که در این کتاب مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

مهرجویی از زبان مهرجویی 

کارنامۀ‌ چهل‌ ساله  

در سال 1385 مانی حقیقی فیلم مستندی را در مورد داریوش مهرجویی در جشنواره به نمایش درآورد. این مستند با عنوان «مهرجویی؛ کارنامۀ چهل ساله» دربارۀ زندگی و آثار یکی کارگردان بزرگ سینما بود و در قالب گفت‌وگو با مهرجویی و دیگران ساخته شد. 

حقیقی بعداً گفت‌و‌گوها را در قالب یک کتاب مکتوب کرد و در اختیار مهرجویی گذاشت و او هم آن را تایید کرد. مهرجویی دربارۀ این کتاب گفته بود که از نظرش خوب ویرایش شده و قابل قبول است و توانسته نظرش را جلب کند.

مهرجویی همچنین از هوشمندی مانی حقیقی در طرح سوالات این گفت‌و‌گو ابزار رضایت کرده بود.

در این کتاب تصاویری هم از داریوش مهرجویی و آثار سینمایی‌اش وجود دارد و  فصل‌های کتاب آثار سینمایی مهرجویی را از گاو تا سنتوری دربرمی‌گیرد.