اولین کتابهای ممنوع در تاریخ بشر را باید در قرنها پیش جست، اولین ممنوعکنندگان به گواه تاریخ امپراطورهای چینی بودند. امپراطور شیهوانگ تی در سال 210 پیش از میلاد مسیح طی یک فرمان بیش از 500 کاتب چینی را گردن زد، چرا که معتقد بود آنها ثبت تاریخ را آنطور که او دلش میخواست انجام ندادهاند. امپراطور چینی به همین هم بسنده نکرد و در سال 212 قبل از میلاد تمام کتابهای موجود در چین را به دست آتش سپرد و تنها یک نسخه از هر کتاب را برای کتابخانۀ سلطنتی خودش حفظ کرد و داشتن کتاب در سراسر امپراطوریش یک جرم نابخشودنی اعلام شد.
اما او تنها حاکم مخالف کتاب تاریخ نبود، بعدها در جریان دادگاههای تفتیش عقاید اسپانیا بزرگترین کتاب سوزانها به راه افتاد.
در سراسر تاریخ همیشه فهرستی از کتابهای ممنوعه وجود داشته است، از روزگاری که پادشاهان از نمایشنامههای شکسپیر میترسیدند تا روزهای کتابسوزان در اروپا و دادگاههای تفتیش عقاید. تا همین امروز که در کشورهایی مثل کرهشمالی داشتن بعضی از کتابها به زندانیشدن شهروندان و حتی اعدام ختم میشود. در ادامه نگاهی میاندازیم به فهرست کتابهای ممنوعه در ایران و جهان.
ممنوعهها در تاریخ ایران
کتابهای ممنوعه در تاریخ ایران هم ید طولایی دارند. اولین رمان ایرانی یعنی «سیاحتنامه ابراهیمبیک» که اثری بود رئالیستی دو سال پیش از وقوع انقلاب مشروطه بیرون از ایران منتشر شد و کسی نام نویسنده این کتاب را نمیدانست و داشتن و خواندن این رمان جرم محسوب میشد. در همان روزگار آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده هم ممنوع بودند. اما لیست کتابهای ممنوعه در ایران هرگز تمامی نداشتهاند، در دورههای مختلف تاریخی هر بار یک سری از کتابها ممنوع اعلام شدند. اما اعلام ممنوعیتهای رسمی از دوره پهلوی دوم مرسوم شد.
چندی پیش سازمان اسناد فهرستی از این آثار را منتشر کرد که شامل کتابهایی همچون دیوان اشعار فرخی یزدی، آثار احمد کسروی و کتابهایی درباره خسرو روزبه میشدند. همچنین رمان تهوع اثر ژان پل سارتر، آثار بزرگ علوی و مشفق همدانی نیز جزو آثار ضاله معرفی شده بود. این رویه در ایران هرگز متوقف نشد و همچنان کتابهایی انتشارشان ممنوع است یا حتی بعد از یک بار انتشار جلوی تجدیدچاپ و فروش آنها گرفته میشود، آن هم در شرایطی که برای مساله سانسور همچنان قوانین شفافی وجود ندارد.
مشهورترین رمانهای ممنوعه جهان
در این مقاله شما را با چند رمان مشهور و ماندگار که هر یک به بهانهای در برهههایی از تاریخ خواندنشان ممنوع بوده، آشنا میکنیم. اغلب این رمانها در بازههای مختلف تاریخی چاپ و انتشارشان ممنوع اعلام شده است و بعد با روی کار آمدن دولتها و سیاستگذارانی جدید این ممنوعیتها رفع شدهاند. با این حال هنوز هم در برخی از کشورهای دنیا نظارتهای شدیدی برای انتشار کتابها اعمال میشود.
همچنین اگر میخواهید در مورد شاهکارهای ادبی جهان بیشتر بدانید، مقالۀ بهترین رمان های دنیا را بخوانید.
دنیای قشنگ نو نوشتۀ آلدوس هاکسلی
تا اواخر دههی سی میلادی چاپ این رمان در ایرلند و استرالیا ممنوع بود و داشتن این کتاب جرم محسوب میشد. در کشور هند هم خواندن و پخش «دنیای قشنگ نو» تا اواخر دههی شصت ممنوع بود و از این کتاب به عنوان یک رمان مستهجن یاد میشد.
داستان دنیای قشنگ نو در سال ۲۵۴۰ و در شهر لندن اتفاق میافتد. تنها یک حکومت جهانی وجود دارد که بر تمام ساکنان که از جنینهای شبیهسازیشده به وجود آمدهاند٬ مسلط است. شعار اصلی لذت بردن و شاد بودن است. روانشناسیِ شاد زیستن قاموس و مذهب اصلی شده است. همه چیز تغییر کرده و حالا آدمها تنها در چهار نو به دنیا میآیند: آلفاها، بتاها، گاماها و اپسیلونها. حتی در این دنیای کاملا پیشرفته نیز نظام طبقاتی همچنان حاکم است و این چهار دسته انسان بر اساس هوش و کارایی ذهنی مقام بالاتری دارند.
مدار راس السرطان نوشتۀ هنری میلر
این کتاب اولین بار سال ۱۹۳۴ در پاریس منتشر شد٬ اما انتشارش در آمریکا ممنوع اعلام شد. و تازه سال ۱۹۶۴، دیوان عالی ایالات متحده بالاخره این کتاب را غیرمستهجن اعلام کرد. علاوه بر این در تمام دههی سی و چهل میلادی خوانندگان بریتانیایی هم از خواندن این رمان محروم بودند.
یکی از صد رمان برتر تاریخ و اولین رمانی که هنری میلر نوشت. این کتاب تصوری را که در آن زمان مردم از "اخلاق" داشتند به چالش کشید و در واقع اخلاق زمانهاش را دگرگون کرد. داستان این اثر که در پاریس دههی سی می گذرد، به زندگی نویسندهای آمریکایی می پردازد که زندگی عجیب و غریبی در میان تن فروشان و هنرمندان دارد.
در جبههی غرب خبری نیست اثر اریش ماریا مارک
گرچه اندیشمندان بزرگی همچون آلبرت اینشتین و کافکا و توماس مان قربانی کتابسوزان نازیها در سال ۱۹۳۳ شدند. اما هیچ کتابی نازیها و هیتلر را به اندازهی این رمان عصبانی نکرد. نازیها و ناسیونالیستهای محافظهکار آن را بهعنوان بخشی از تبلیغات مارکسیستی و کار یک خیانتکار و نوعی حمله به شرافت آلمان عنوان کردند. در نهایت این کتاب را ممنوع و تابعیت آلمان را از این نویسنده سلب کردند.
این اثر، با ارائه تجربیات غمانگیز گروهی از سربازان جوان آلمانی، واقعیت دردناک وحشیگریهای جنگ جهانی اول را به تصویر میکشد. رویدادهای این رمان در روال روزانه سربازانی نوشته شده است که به نظر میرسد گذشته یا آیندهای جدا از زندگی خود در سنگرها ندارند. «در جبهه غرب خبری نیست» ادای احترامی دائمی به نسل از دست رفتهای است که در جنگ بزرگ کشته شدند.
2,200,000
مزرعهی حیوانات اثر جوروج اورول
این کتاب تا دههی هشتاد در شوروی ممنوع بود. در کنیا هم در دههی نود داشتن و خواندن این رمان ممنوع بود. در امارات متحدهی عربی به دلیل حضور شخصیت خوک و از اوایل سال ۲۰۰۰ تدریس و حرف زدن از این کتاب در برنامهی آموزشی مدارس ممنوع اعلام شد. تا پیش از فروپاشی دیوار برلین اهالی آلمان شرقی اجازه مطالعهی این کتاب را نداشتند. در کوبا هم تا یک دهه پیش این کتاب ممنوع بود و البته در کرهشمالی هنوز هم به جرم داشتن این کتاب ممکن است اعدام شوید.
این کتاب یکی از مشهورترین کتابهای دیستوپیایی و یکی از صد کتاب تأثیرگذار تاریخ است و به حوادث آیندهنگر ـ که در آن زمان آینده نگرانه تلقی می شد ـ تحت اقتدار یک رژیم توتالیتر میپردازد و یکی از پرخوانندهترین کتاب ها در تاریخ و البته یکی از ممنوعه ترین آنها به شمار میرود.
1,000,000
موشها و آدمها نوشتۀ جان اشتاینبک
این کتاب در دهههای مختلف در آمریکا ممنوع بود و هنوز هم بهبهانهی «توهینهای نژادی» و «ترویج خشونت» از کتابخانههای عمومی مدارس و برنامههای درسی حذف شده است.
«موشها و آدمها» داستان زندگی سخت کارگرانی است که برای لقمهای غذا از مزرعهای به مزرعه دیگر کوچ میکنند، همیشه مورد ظلم قرار میگیرند و همواره به تندی با آنها رفتار میشود. در عین حال این رمان کوچک پیام دوستی و برادری دارد. در جایی که کارگران تنها هستند زندگی مناسبی نداشته و به فردای خود امید ندارند و تبعیض نژادی وجود دارد، جورج و لنی کنار هم به آینده امیدوار هستند و با وجود همه سختیها کنار هم باقی میمانند.
1,100,000
ناطور دشت اثر جی.دی.سالینجر
در بسیاری از ایالتهای محافظهکار آمریکا دادستانها حکم به ممنوعیت این رمان دادهاند و از سال ۲۰۱۴ در بیش از ۴۶ ایالت تدریس و معرفی این کتاب در مدارس ممنوع اعلام شده است. ناتور دشت در فهرست کتابهای ممنوعهی ۱۹۹۰ ــ منتشرشده از سوی «انجمن کتابخانههای آمریکا» ــ قرار گرفت. کتاب با وجود آنکه از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۸۲ جزو آثار ممنوعه یا به شدت سانسور شده بود اما توانست تبدیل به دومین اثر تدریسشده در مدارس ایالات متحده شود.
هولدن کالفید، قهرمان رمان ناطوردشت، بیگانهای است از جنس بیگانگان جهان، جوانی جسور و جستجوگر که حدیث جستجو و جستجوگر را به تصویر میکشد. یکی از تأثیرات بزرگ و جنجالبرانگیز این کتاب، قتل جان لنون، اسطورهی موسیقی راک و مؤسس گروه بیتلز است که توسط مارک دیوید چپمن به قتل رسید. چپمن بارها ادعا کرده که انگیزهی اصلی کشتن لنون، بعد از خواندن این کتاب به او الهام شدهاست.
1,500,000
لولیتا اثر ولادیمیر نابوکوف
لولیتا رمانی اثر ولادیمیر نابوکوف رماننویس روسی ـ آمریکایی است که در سال 1955 منتشر شد و نویسنده در آن به موضوع بحثبرانگیز «هبفیلی» یا «نوجوانخواهی» پرداخته است. قهرمان این داستان یک استاد ادبیات فرانسوی است که به نیوانگلند نقلمکان میکند و با نام مستعار هامبرت هامبرت داستانهایش را مینویسد. او از وسواس خود نسبت به یک نوجوان ۱۲ساله به نام دولورس هیز میگوید. او ناپدری این دختر است و پس از مدتی دختر را میرباید و مورد آزار جنسی قرار میدهد. او پیش خود نام «لولیتا» را بر دختر میگذارد که نام خودِ دخترک به زبان اسپانیایی است.
انتشار این کتاب جنجالبرانگیز شد و بااینحال مورد تحسین منتقدان قرار گرفت و در فهرست 100 رمان برتر تایم، 100 کتاب قرن لوموند و 100 رمان برتر کتابخانهٔ مدرن جای گرفت و بارها با اقتباس از آن فیلم و سریالهای مختلف ساخته شده است. این رمان در اصل به زبان انگلیسی نوشته شده بود اما ترس از سانسور در ایالات متحده و بریتانیا باعث شد که نویسنده ابتدا آن را در پاریس منتشر کند. این کتاب پس از انتشار به دلیل فحاشی ممنوع شد.
دکامرون اثر جووانی بوکاچیو
دکامرون اثر جووانی بوکاچیو نویسندهٔ ایتالیایی قرن چهاردهم است. این کتاب مجموعهای از 100 داستان کوتاه در مورد گروهی متشکل از هفت زن و سه مرد جوان است. آنها در یک ویلای دورافتاده خارج از فلورانس پناه گرفتهاند تا از بیماری طاعون معروف به «مرگ سیاه» که تمام مردم شهر به آن مبتلا شده بودند، جان سالم به در ببرند.
نویسنده احتمالاً پس از اپیدمی سال 1348 میلادی این کتاب را در ذهن خود مجسم کرد و در سال 1353 آن را تکمیل کرد. داستانهای مختلف این کتاب از عشق شهوانی تا تراژیک را دربرمیگیرد و نویسنده طی شوخطبعیهای مختلف درسهای زندگی را به خواننده میآموزد. این کتاب شاهکار نثر اولیهٔ ایتالیایی به شمار میرود اما از سال 1927 تا 1936 و از 1938 تا 1973 انتشار آن در استرالیا ممنوع شد.
3,300,000
جین ایر اثر شارلوت برونته
جین ایر رمانی معروف از شارلوت برونته رماننویس انگلیسی است که اولینبار در سال 1847 منتشر شد. شارلوت که میدانست یک زن مستقل در جامعهٔ ویکتوریایی آن زمان مجبور است با چه چالشهایی روبهرو شود، و آثار نویسندگان زن جدی گرفته نمیشد، ابتدا این اثر را با نام مستعار مردانهٔ «کرر بل» منتشر کرد. این رمان خیلی سریع به موفقیت رسید.
جین ایر از دیدگاه اول شخص نوشته شده و نام راوی داستان است. جین دختری یتیم، خجالتی، متواضع، خداترس، ضعیف اما جسور است که بهدنبال یک زندگی عاشقانه میگردد. او که در یتیمخانه زندگی میکند و زندگی سخت و مشقتباری دارد، پس از مدتی به عنوان معلم سرخانه در عمارت تورنفیلد استخدام میشود و زندگی در این عمارت، سرنوشت او را برای همیشه تغییر میدهد.
کتاب جین ایر در چین سانسور شد چون حزب کمونیست چین آن را از نظر اجتماعی برای جوانان این کشور در طول انقلاب فرهنگی مفسد میدانست.
3,600,000
آلیس در سرزمین عجایب اثر لوئیس کرول
آلیس در سرزمین عجایب رمانی انگلیسی برای کودکان و نوجوانان، اثر لوئیس کرول ریاضیدان و دانشمندِ دانشگاه آکسفورد است که اولینبار در سال 1865 منتشر شد. این کتاب داستان دختر نوجوانی به نام آلیس است که از سوراخ خرگوش وارد دنیایی خیالی از موجودات انساننما میشود. این کتاب شناختهشدهترین اثر دوران ویکتوریایی است و بسیار بر ژانر فانتزی تأثیر گذاشت و همچنین نمونهای از ادبیات جفنگ است.
این کتاب در سال 1931 در استان هونان چین ممنوع شد چون نویسنده در آن رفتارهای انسانی را برای حیوانات به تصویر کشیده بود و نشان میداد حیوانات با همان سطح پیچیدگی انسانها عمل میکنند. ژنرال هو که این کتاب را در چین سانسور کرد معتقد بود که نسبتدادن زبان انسانی به حیوانات، توهین به انسان است. او میترسید که این کتاب به کودکان بیاموزند که انسانها و حیوانات در یک سطح هستند و نتیجهای فاجعهبار رقم بخورد.
4,950,000
مادام بوواری اثر گوستاو فلوبر
مادام بوواری رمانی اثر گوستاو فلوبر نویسندهٔ فرانسوی است که اولینبار در سال 1857 منتشر شد. این کتاب داستان شخصیتی به نام مادام بوواری است که برای فرار از ابتذال و پوچی زندگی در حومهٔ شهر، بیشتر از وسع و توان خود خرج میکند. این رمان را اثری برجسته در زمینهٔ رئالیسم ادبی میدانند و اکنون شاهکار فلوبر و یکی از تأثیرگذارترین آثار ادبی تاریخ به شمار میرود.
کتاب مادام بوواری پس از انتشار به موفقیت مطلوبی رسید اما در 30 ژانویه 1857 گوستاو فلوبر به اتهام نادیدهگرفتن اخلاقیات و رواج هرزگی در کتابش در دادگاهی در فرانسه محاکمه شد. این محاکمه داستان را بدنام کرد اما فلوبر از این دادگاه تبرئه شد و پس از آن کتابش هم پرفروش شد.
2,900,000
آلیور تویست اثر چارلز دیکنز
آلیور تویست دومین رمان نویسندهٔ محبوب انگلیسی چارلز دیکنز است. این کتاب ابتدا به صورت پاورقی در یک ماهنامه از سال 1837 تا 1839 منتشر شد و سپس بهصورت یک کتاب سه جلدی در سال 1838 به چاپ رسید. داستان این رمان دربارهٔ پسری یتیم است که پس از بزرگشدن در یک کارگاه، به لندن میگریزد و با گروهی از جیببرهای نوجوان به رهبری فاگین آشنا میشود، اسرار والدین خود را کشف میکند و باقی خانوادهاش را پیدا میکند.
چارلز دیکنز توانست در این رمان ماهرانه زندگی جنایتکاران را به تصویر بکشد و رفتار بیرحمانه با بسیاری از یتیمان در لندن و در اواسط قرن نوزدهم را افشا کند. او در این کتاب با طعنه از وضعیت کودکان کار، خشونت خانگی، استخدام کودکان به عنوان جنایتکار و حضور کودکان خیابانی میگوید. آلمان نازی به دلیل وجود شخصیتهای یهودی در این کتاب، آن را ممنوع کرد.
1,950,000
وداع با اسلحه اثر ارنست همینگوی
وداع با اسلحه رمانی مشهور از ارنست همینگوی نویسندهٔ آمریکایی است که حوادث آن طی مبارزات ایتالیاییها در جنگ جهانی اول رخ میدهد. این رمان اولینبار در سال 1929 منتشر شد و داستان آن روایت یک شخص آمریکایی به نام فردریک هنری است که به عنوان ستوان در بخش آمبولانس ارتش ایتالیا خدمت میکند. نویسنده در این رمان یک رابطهٔ عاشقانه بین این مهاجر آمریکایی و یک پرستار انگلیسی به نام کاترین بارکلی را به تصویر کشیده است.
این رمان جایگاه همینگوی را به عنوان یک نویسندهٔ مدرن آمریکایی تضمین کرد و اولین کتاب پرفروش همینگوی و «برترین رمان جنگی آمریکایی از جنگ جهانی اول» شد. انتشار کتاب وداع با اسلحه در ایالت آزاد ایرلند ممنوع شد. همچنین این رمان تا سال 1948 در ایتالیا منتشر نشد چون رژیم فاشیستی توصیف نبرد کاپورتو و حوادث آن را به ضرر افتخار نیروهای مسلح میدانست.
350,000
رمز داوینچی اثر دن براون
رمز داوینچی رمانی مهیج و رازآلود اثر دن براون نویسندهٔ آمریکایی است که در سال 2003 منتشر شد. این دومین رمان دن براون با شخصیت «رابرت لنگدان» است؛ اولین رمانی که این شخصیت در آن حضور داشت «فرشتگان و شیاطین» بود که در سال 2000 منتشر شد. رمز داوینچی داستان رابرت لنگدان نمادشناس مشهور و سوفی نوو است. پس از قتلی مرموز در موزهٔ لوور پاریس و احضار رابرت لنگدان به این شهر، زندگی لنگدان و سوفی بههم گره میخورد.
رمز داوینچی علاقهٔ مردم به گمانهزنی در مورد افسانهٔ جام مقدس و نقش مریم مجدلیه در تاریخ مسیحیت را برانگیخت. با اینحال بسیاری از فرقههای مسیحیت آن را حمله به کلیسای کاتولیک دانستند و بسیار مورد انتقاد قرار گرفت. این کتاب پرفروشترین شد و همچنین به 44 زبان زندهٔ دنیا ترجمه شد.
در سپتامبر سال 2004 پس از اعتراض رهبران کاتولیک و توهینآمیز خواندن محتوای آن نسبت به مسحیت، انتشار این کتاب در لبنان ممنوع شد.
4,600,000
ماریو بارگاس یوسا نویسنده سرشناس پرویی و برنده نوبل ادبیات معتقد است هرگز عنصری همچون ادبیات باعث رشد نگاه فردی و دستیابی به دید انتقادی نسبت به وضعیت موجود نمیشود. یوسا معتقد است همین مساله باعث میشود که در بسیاری از کشورها، دولتها همچنان ترجیح میدهند روی آثار منتشر شده تسلط و نظارت داشته باشند. یوسا مینویسد: «مطالعه و ادبیات باعث رشد نوعی دیدگاه انتقادی میشود و دیکتاتورها از ادبیات میترسند.وقتی یک نفر مطالعه میکند، رویکردی انتقادی پیدا میکند تا واقعیت را به دنیای کتابها نزدیک کند. ادبیات میل درونی برای تغییر دادن و ایستادن مقابل سلطه را که از گهواره تا گور سعی در کنترل ما دارد، بیدار میکند.
وقتی یک نفر کتاب خوبی میخواند، این تنها به خاطر لذت بردن نیست، بلکه برای تبدیل شدن به شخصیتهای آثار مثلا «شکسپیر»، «سروانتس»، «تولستوی» و «داستایوفسکی» است. این راهی برای مجهز شدن در بحبوحه اعتقادات و روبهرو شدن با هرچه نادرستی در جهانی است که در آن زندگی میکنیم. راهی که از آن طریق بتوانیم در جهت تغییر جهان بکوشیم و آن را به دنیای تخیلاتی که با وجود کاستیها و محدودیتهایمان خلق کردهایم، نزدیک کنیم.»
