حافظه چیست؟

خاطرات مختلف از اولین بوسه‌تان گرفته تا اولین عشق و اولین دلشکستگی‌ای که تجربه کرده‌اید، همگی برای همیشه در حافظه‌تان ثبت شده‌اند. ما برخی از خاطرات‌مان را به راحتی به یاد می‌آوریم، برخی از آن‌ها را فراموش می‌کنیم و یا حتی برخی از خاطرات‌مان را تحریف می‌کنیم یا اطلاعات غیرواقعی به آن اضافه می‌کنیم. به گفتهٔ بسیاری از روانشناسان، حافظه یک قوهٔ ذهنی برای کسب، ذخیره، حفظ و درنهایت بازیابی اطلاعات است. 

دانشمندان انواع مختلف حافظه را یا براساس محتوای آن‌ها یا نحوهٔ استفادهٔ ما از اطلاعات دسته‌بندی می‌کنند.مثلاً به‌خاطر سپردن چیدمان آشپزخانهٔ مادربزرگ‌تان هم از لحاظ محتوا و هم از نظر هدف با به خاطر سپردن سه رقم میانی شماره تلفن یک لوله‌کش درحالی‌که به کارت ویزیت او خیره شده‌اید و سعی دارید شماره‌اش را بگیرید، فرق می‌کند. 

انواع حافظه کدام است؟

دانشمندان باید بفهمند مغز چگونه کار می‌کند تا بتوانند راه‌های جدیدی برای درمان بیماری‌های عصبی پیچیده پیدا کنند. مغز شبکهٔ پیچیده‌ای از نورون‌ها و سیناپس‌ها است که سیگنال‌ها را به قسمت‌های مختلف بدن منتقل می‌کند و طیف وسیعی از عملکردهای ضروری بدن را به دست دارد. این کارکردها شامل تفکر، یادگیری، احساس و به‌خاطر سپردن نیز می‌شود. ساختار و عملکرد اصلی حافظه را می‌توان به سه مرحله تقسیم کرد یا به عبارت دیگر ما سه نوع حافظهٔ اصلی داریم:

 

حافظهٔ حسی

حافظهٔ حسی شما صدا، بو، لامسه، بینایی و چشایی را ذخیره می‌کند. تشخیص اطلاعات حسی مانند صدا یا طعم غذایی که دوست دارید معمولاً کمتر از یک ثانیه طول می‌کشد. حافظهٔ حسی شما باعث می‌شود که صدا یا حس برای لحظه‌ای کوتاه باقی بماند و زمانی که دیگر نیازی به آن ندارید محو می‌شود. در تمام طول روز حافظهٔ حسی شما فعال است اما مغز بیشتر اطلاعات حافظهٔ حسی را دور می‌ریزد. بااین‌حال، وقتی چیزی توجهٔ شما را جلب می‌کند، مغز شما اطلاعاتی که از طریق حافظهٔ حسی به‌دست آورده را، به حافظهٔ کوتاه مدت یا حافظهٔ بلند مدت شما منتقل می‌کند.

 

حافظهٔ کوتاه مدت

حافظهٔ کوتاه مدت شامل اطلاعاتی می‌شود که نیاز دارید تنها برای چند ثانیه یا چند دقیقه آن‌ها را به خاطر بسپارید. مثلاً زمانی که قصد دارید در یک تقاطع بپیچید، برمی‌گردید و به اطراف نگاه می‌کنید تا مطمئن شوید ماشین یا عابری دوروبرتان نیست، یادتان می‌ماند که هیچ ماشینی از سمت چپ شما نمی‌آید اما زمانی که پیچیدید، دیگر این اطلاعات به یادتان نمی‌ماند چون دیگر به آن نیازی ندارید. نگه داشتن چنین اطلاعاتی غیرضروری است و مغز شما را بهم می‌ریزد. اگر مغز بخواهد اطلاعات مهمی را حفظ کند، آن‌ها را به حافظهٔ بلند مدت منتقل می‌کند.

 

حافظهٔ بلند مدت

حافظهٔ بلند مدت شامل اطلاعاتی می‌شود که شما را تبدیل به «شما» کرده است. یعنی به خاطر سپردن حقایقی مانند پایتخت کانزاس یا رویداد‌هایی مثل تاریخ تولدتان، شما را تبدیل به «شما» نمی‌کند، بلکه مهارت‌ها و فرآیندهایی که در طول زندگی خود یاد گرفته‌اید و آن‌ها را به خاطر سپرده‌اید است که شما را شکل می‌دهد. حافظهٔ بلند مدت بادوام و در عین‌حال قابل تغییر است؛ یعنی یک خاطره که به یاد سپرده‌اید می‌تواند براساس اطلاعات جدیدی تکامل یابد یا تغییر کند.

اطلاعات کجا ذخیره می‌شوند؟

خاطرات در یک مکان واحد در مغز ذخیره نمی‌شوند. بلکه اجزای حسی یک خاطره ـ دیدن، بو، صدا و غیره ـ در نواحی مختلف مغز توزیع می‌شوند و عمل به‌خاطر سپردن زمانی اتفاق می‌افتد که مغز آن تکه‌ها را دوباره کنار هم قرار می‌دهد. هر بار که یک خاطره ایجاد می‌شود، اجزای تشکیل‌دهندهٔ آن در ساختار عمقی مغز به نام «هیپوکامپ» ذخیره می‌شوند. در کنار هیپوکامپ، آمیگدال یعنی مرکز عاطفی مغز قرار دارد و خاطرات شما را بر اساس اهمیت یا احساس دسته‌بندی می‌کند. سپس اجزای مختلف خاطره بیشتر در بخش‌هایی از قشر مغز، که لایهٔ بیرونی مغز است، توزیع می‌شوند.

اما وقتی زمان به‌یادآوردن خاطره‌ای فرا می‌رسد، شما به سراغ بخشی از مغز که به لوب‌های فرانتال معروف هستند می‌روید که در توجه و تمرکز نقش دارند. سپس تکه‌های حافظه از قسمت‌هایی از قشر مغز که در آن ذخیره شده‌اند بیرون کشیده می‌شوند. 

مثلا برای به یاد‌آوردن صحنه‌ای از فیلم موردعلاقه‌تان، باید داده‌ها از ناحیهٔ بینایی مغز برای به‌خاطر آوردن پس زمینه و چهرهٔ بازیگران بیرون کشیده شود؛ اما همچنین اطلاعاتی باید از ناحیهٔ زبانی برای دیالوگ‌ها و ناحیهٔ شنوایی برای به خاطر‌آوردن موسیقی متن یا جلوه‌های صوتی نیز بیرون کشیده شود. تمام این اجزا در کنار یکدیگر یک الگوی عصبی منحصربه‌فرد را تشکیل می‌دهند و تا زمانی که شما به آن‌ها نیازی نداشته باشید خاموش می‌مانند و در این مرحله دوباره فعال می‌شوند.

چرا حافظهٔ کوتاه مدت ضعیف می‌شود؟

همان‌طور که گفتیم حافظهٔ کوتاه مدت به سیستم‌های حافظه در مغز اشاره دارد که در به خاطر سپردن اطلاعات برای مدت کوتاهی، اغلب 30 ثانیه، نقش دارند. حافظهٔ کوتاه مدت نوعی طرح «تجسمی-بینایی» از اطلاعاتی را ایجاد می‌کند که مغز اخیراً جذب کرده است. براساس برخی تخمین‌ها، حافظهٔ کوتاه مدت می‌تواند حدود هفت مورد از اطلاعات را در یک زمان ذخیره کند. مغز اطلاعاتی که حیاتی‌تر است و در آینده به آن‌ها نیاز خواهید داشت از حافظهٔ کوتاه مدت به حافظهٔ بلند مدت انتقال می‌دهد و اطلاعات حافظهٔ کوتاه مدت دوام چندانی نخواهند داشت. به‌نظر نمی‌رسد حافظهٔ بلند مت محدودیت یا حداکثر ظرفیت خاصی داشته باشد. 

زمانی می‌گویند کسی حافظهٔ کوتاه مدتش را از دست داده است که شخص نتواند اطلاعات را در حافظهٔ کوتاه مدت خود حفظ کند یا اطلاعاتی را که به تازگی به دست آورده به سرعت فراموش می‌کند و مغز نمی‌تواند آن‌ها را به حافظهٔ بلند مدت انتقال دهد. البته فراموش‌کردن متناوب اطلاعات جدید تقریباً برای همه اتفاق می‌افتد؛ مثلاً اگر کسی به موضوعی کاملاً توجه نکند، حواسش پرت باشد یا تلاشی برای به‌خاطر سپردن اطلاعات انجام ندهد، به راحتی این اطلاعات جدید را فراموش خواهد کرد.

برخی از علائم رایج از دست‌دادن حافظهٔ کوتاه مدت عبارت است از:

• پرسیدن نام، سؤالات مشابه یا اطلاعات یکسان از کسی به‌طور مکرر؛
• گیج‌شدن در مورد کاری که انجام می‌دادید، هویت خود یا از دست‌‌دادن زمان؛
• مشکل‌داشتن در به‌خاطر سپردن یا درک اطلاعات جدید؛
• فراموش‌کردن تجربیات یا رویدادهای اخیر؛
• یادتان برود هر چیزی را کجا گذاشته بودید؛
• فراموش‌کردن چیزی که اخیراً در رادیو شنیده‌اید یا در تلویزیون دیده‌اید.

شرایط و عوامل بسیاری ممکن است بر حافظهٔ کوتاه مدت شما تأثیر بگذارند. در ادامه دربارهٔ به شما می‌گوییم چه بیماری‌های خاصی ممکن است به حافظهٔ کوتاه مدت شما آسیب برسانند یا باعث شوند این حافظه را برای همیشه از دست بدهید.

 

افزایش سن

با بالا‌رفتن سن، تغییراتی به آرامی در مغز ایجاد می‌شود که ممکن است شما را از قبل فراموش‌کارتر کند. اما تحقیقات نشان داده است که از دست‌دادن حافظه بخش اجتناب‌ناپذیر پیری نیست و با افزایش سن، مغز درواقع می‌تواند سلول‌های جدیدی ایجاد کند و اتصالات عصبی جدید را حفظ کند. بنابراین همه در سنین بالا قرار نیست دچار زوال عقل یا فراموشی شوند.

 

بیماری‌های عصبی

این نوع بیماری‌ها باعث از بین‌رفتن عملکرد اعصاب مغز و سیستم عصبی محیطی شده و به مرور زمان نیز باعث مرگ این اعصاب می‌شوند. بسیاری از بیماری‌های عصبی می‌توانند باعث از دست‌رفتن حافظهٔ کوتاه مدت شوند. برخی از شایع‌ترین بیماری‌های عصبی مرتبط با از دست‌دادن حافظهٔ کوتاه مدت عبارتند از:

• بیماری آلزایمر
• بیماری هانتینگتون
• بیماری پارکینسون
• فراموشی‌پیشانی گیجگاهی
• زوال عقل عروقی

 

آسیب به سر

بسیاری از آسیب‌های وارده به سر ممکن است به سلول‌های مغز آسیب برسانند و به‌طور بالقوه باعث از دست‌دادن حافظهٔ کوتاه مدت به‌صورت دائمی یا موقت شوند.

 

عفونت

عفونت مزمن یا شدید در مغز و سایر قسمت‌های بدن می‌تواند به از دست‌رفتن حافظهٔ کوتاه مدت منجر شود. از جمله این عفونت‌ها می‌توان به اچ‌آی‌وی یا التهاب مغز اشاره کرد.

 

تومورها

تومورها اعم از سرطانی یا خوش‌خیم و همچنین سایر رشدهای غیرطبیعی روی مغز، به‌طور بالقوه می‌توانند در عملکرد مغز اختلال ایجاد کنند و بر حافظهٔ کوتاه مدت تأثیر بگذارند.

 

سکتهٔ مغزی و ایست قلبی

سکته مغزی یا حملهٔ قلبی می‌توانند جلوی رسیدن اکسیژن به مغز را بگیرند و در نتیجه باعث آسیب به مغز شوند.

 

داروها

بسیاری از داروها بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارند و عارضهٔ جانبی‌شان ممکن است باعث شود حافظهٔ کوتاه مدت شما آسیب ببیند. از جمله این داروها می‌توان به داروهای کلسترول، داروهای اضطراب، ضد تشنج، داروهای افسردگی سه حلقه‌ای، مُسکن‌ها، داروهای فشار خون، آرام‌بخش یا خواب‌آور و آنتی‌ هیستامین‌ها اشاره کرد.

 

کم خوابی

نداشتن خواب کافی باعث اختلال در عملکرد مغز می‌شود و در نتیجه ممکن است به‌طور موقت حافظهٔ کوتاه مدت خود را از دست بدهید.  

 

درد مزمن

چندین بیماری هستند که باعث درد مزمن و در نتیجه ایجاد یک سری از مشکلات شناختی می‌شوند که در مجموع به آن‌ها «مه مغزی» می‌گویند. افراد مبتلا به مه مغزی معمولاً فراموش‌کارتر هستند، آن‌ها در یادگیری و به‌خاطر سپردن اطلاعات جدید و البته بازیابی صحیح خاطرات به مشکل برمی‌خورند.

 

صرع

بیماری صرع پردازش اطلاعات، شکل‌دهی و ذخیره‌سازی خاطرات و یادآوری اطلاعات را دشوارتر می‌کند.

 

افسردگی

بسیاری از افراد مبتلا به افسردگی مشکلات حافظه را نیز تجربه می‌کنند. مطالعه‌ای در سال 2018 نشان داد هر چه افسردگی شدیدتر باشد، مشکلات حافظه نیز شدت می‌گیرد چون افسردگی باعث کوچک‌تر شدن مخچه شده و احتمال ابتلا به انفارکتوس مغزی را افزایش می‌دهد.

 

اختلال استرس پس از سانحه

این اختلال ممکن است بر عملکرد و شیمی مغز افراد تأثیر بگذارد. همچنین ممکن است بر توانایی‌های شناختی به ویژه حافظه تأثیرگذار باشد. همچنین استرس شدیدی که افراد پس از این اختلال تجربه می‌کنند باعث مشکلاتی در توانایی‌های شناختی و حافظه می‌شود.

 

روش‌های تقویت حافظهٔ کوتاه مدت

تمرینات و راهکارهایی وجود دارد که با کمک آن‌ها می‌توانید حافظهٔ کوتاه مدت خود را بهبود ببخشید. در ادامه چند تا از این راهکارها را در اختیار شما قرار می‌دهیم.

1. یک روال روزانه داشته باشید و به آن پایبند باشید. 
2. اگر خیلی فراموشکار شده‌اید یا مسئولیت‌تان زیاد است؛ فهرستی از کارهایتان تنظیم کنید، وظایف‌تان را بنویسید و از ابزارهای یادآوری مانند یادداشت‌ها، تقویم، هشدار یا آلارم تلفن‌تان استفاده کنید.
3. وسایل مهم مانند تلفن، عینک، کیف پول یا تلفن همراه‌تان را در یک جای مشخص بگذارید.
4. سعی کنید یک مهارت جدید یاد بگیرید، پازل یا جدول حل کنید و یا کارهایی را انجام دهید که مغز شما را به چالش بکشند. 
5. در فعالیت‌هایی شرکت کنید که مغز را درگیر نگه می‌دارند؛ مثلاً با دیگران معاشرت کنید یا در کارهای داوطلبانه شرکت کنید.
6. با خانواده و دوستانِ خود در ارتباط بمانید.
7. مصرف الکل را محدود کنید.
8. ورزش کنید.
9. یک رژیم غذایی متعادل داشته باشید.
10. حتماً خواب منظم داشته باشید.
11. فشار خون خود را کنترل کنید و در مورد رژیم غذایی، دارو یا ورزش مناسب وضعیت‌تان با پزشک صحبت کنید.
12. در صورت بروز افسردگی، به مختصص مراجعه کنید.
13. سعی کنید زیاد دوروبرِ خودتان را شلوغ نکنید و وسایل اضافی را کنار بگذارید.
14. اطلاعات را به تکه‌های کوچک‌تر تقسیم کنید تا به‌خاطر سپردن آن‌ها راحت‌تر شود.
15. اطلاعات جدید را تکرار کنید یا سعی کنید آن را با چیز دیگری مرتبط کنید که به‌خاطر سپردن آن آسان‌تر شود.

معرفی چند کتاب برای تقویت حافظه

 

قدم‌زدن روی ماه با اینشتین

قدم‌زدن روی ماه با اینشتین کتابی غیرداستانی اثر جاشوا فوئر روزنامه‌نگار آمریکایی است که در سال 2011 منتشر شد. این کتاب پس از انتشار در فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های نیویورک تایمز قرار گرفت و به مدت 8 هفته در این فهرست ماند. جاشوا فوئر، که در سال 2006 قهرمان مسابقهٔ حافظهٔ ایالات متحده شد، در این کتاب همه‌چیز را در مورد حافظه توضیح داده است. او در این کتاب از تلاش یک ساله‌اش برای بهبود حافظهٔ خود تحت نظر برترین «ورزشکاران ذهنی» می‌گوید. تحقیقات پیشرفته، تاریخچهٔ فرهنگی حافظه و ترفندهایی که او برای تقویت حافظه به کار برده است، درک شما را از حافظهٔ انسانی تغییر خواهد داد. 

بی‌حدومرز

جیم کوییک متخصص مشهور جهانی در زمینهٔ بهبود حافظه، بهینه‌سازی مغز و یادگیری سریع است. او که در کودکی ضربه‌ای به سرش خورد و حافظه‌اش کمی دچار مشکل شده بود، توانست با کشف 4 خائن که فکرکردن، تمرکز، یادگیری و رشد را مختل می‌کنند، دوباره حافظه‌اش را بهبود ببخشد. این کتاب به شما این توانایی را می‌دهد که با تغییر طرز فکر، انگیزه و روش‌هایشان، بهره‌وری بیشتر داشته باشید و به تحول، موفقیت و دستاوردهای مختلفی در زندگی برسید. با کمک مدل کتاب بی‌حدومرز می‌توانید بدون هیچ محدودیتی زندگی کنید، کارهایتان را انجام دهید و دانش‌تان را با دیگران به اشتراک بگذارید.

حافظهٔ نامحدود

آیا تابه‌حال احساس کرده‌اید سرتان بیش از حد شلوغ است، بیش‌ازحد استرس دارید یا بیش‌ازحد پریشان هستید و نمی‌توانید روی هیچ کاری به درستی تمرکز کنید؟ واقعیت این است که وقتی بتوانید روی کاری که انجام می‌دهید تمرکز کنید، اطلاعات مفید را در حافظهٔ خود ذخیره خواهید کرد و می‌توانید اطلاعات موردنیازتان را به راحتی به خاطر آورید و در نتیجه بهره‌وری خود را دو برابر کنید و استرس و اشتباه‌هایتان را از بین ببرید و حتی زمان تلف‌شده‌ای نداشته باشید. در کتاب حافظهٔ نامحدود، کوین هورسلی به شما یاد می‌دهد چگونه بهترین استادان حافظهٔ جهان، هر زمان که بخواهند به راحتی تمرکز می‌کنند. حافظهٔ نامحدود پس از انتشار پرفروش‌ترین کتاب وال‌استریت ژورنال که به بیش از ده زبان از جمله فرانسوی، چینی، روسی، کره‌ای، اوکراینی و لیتوانیایی ترجمه شده است.

روش‌ها و راهبردهای تقویت حافظه

حافظه یکی از بنیان‌های یادگیری، تفکر، خلاقیت و برنامه‌ریزی است و رفتارِ روزمرۀ ما را تشکیل می‌دهد. بدون حافظه درواقع یادگیری مفهومی نخواهد داشت. این‌که می‌توانیم بخوانیم، بنویسیم، حساب کنیم و حتی صحبت کنیم، چهرۀ دوستان را شناسائی کنیم و حتی راه خانۀ خود را پیدا کنیم، همه نشانه‌هایی از اهمیت و نقش حافظه است. فکرش را بکنید چه می‌شد اگر از دوران کودکی یا نوجوانی می‌توانستید عملکرد حافظه‌تان را بهبود ببخشید. یکی از مباحث مهم کتابِ روش‌ها و راهبردهای تقویت حافظه، که بسیار مهم و ارزشمند است و در فرآیند یادگیری تأثیر بسیاری دارد حافظه است. آزیتا محمودپور در کتاب تقویت حافظه‌اش، به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا تمرکز خود را از همین سنین افزایش دهند. 

روش علمی تقویت حافظه

این کتاب نتیجۀ سال‌ها کار عملی و تجربی دکتر مهدی سیاح‌زاده برای تقویت حافظه است که در خلال جلسات با مراجعه کنندگان، جلسات عمومی، سمینارها و کارگاه‌های آموزشی حاصل شده است. کتاب از دو بخش نظری و عملی تشکیل شده است. بخش نظری شامل سه نوشتار اساسی است که پیش از انجام تمرین‌ها بهتر است دقیقاً خوانده شود. در بخش عملی نیز ده‌ها تمرین طرح شده که با انجام آن‌ها می‌توانید به نتیجه‌ای باورنکردنی دست یباید. به کمک این کتاب به‌راحتی حافظهٔ خود را تقویت کنید.