مسلم است که اولین کتاب‌های کودکان ناگهان نوشته نشدند و عوامل تاریخی همچون دگرگونی نگرش‌های تربیتی و آموزشی، تداوم گرایش به افسانه‌ها و قصه‌های عامیانه در میان کودکان و نوجوانان وساده‌شدن نثر فارسی در این زمینه بی‌تأثیر نبودند. ادبیات کودک و نوجوان در ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد که به بیش از 3000 سال پیش بازمی‌گردد، یعنی درست زمانی که نخستین خانواده‌های ایرانی ادبیات را به‌صورت شفاهی روایت می‌کردند.

از جمله این نوع ادبیات می‌توان به لالایی‌ها، افسانه‌های عامیانه و افسانه‌های موزون اشاره کرد که نسل به نسل می‌چرخیدند. اخیراً لوح‌های تمرینی گِلی فراوانی از آموزه‌های معلمان آن دوران و تمرین کودکان در سال‌های 1500 تا 2000 قبل از میلاد در ایران پیدا شده است. همچنین علاوه بر ادبیات شفاهی، پیدایش اولین داستان‌های مکتوب به دورهٔ ساسانیان برمی‌گردد. این ادعا زمانی ثابت شد که نسخهٔ خطی پهلوی 2000 ساله‌ای از «درخت آسوریک» (داستان خرما و بز) کشف شد.

 

تاریخ ادبیات ایران

تحقیقات گسترده در تاریخ نشان داده است که گرچه ادبیات کودک و نوجوان غرب و شرق شباهت‌های فراوانی با هم دارند اما در قرون وسطی، ادبیات کودک و نوجوان در ایران از جهاتی متفاوت بوده است و از جمله این تفاوت‌ها می‌توان به دیدگاه‌های بسیار مترقی فیلسوفان ایرانی نسبت به کودک و مفهوم کودکی در دورهٔ اسلامی اشاره کرد. سپس به دوران اسلامی می‌رسیم که بچه‌ها در مدارس سنتی که به آن «مکتب خانه» می‌گفتند آموزش می‌دیدند. نظام آموزشی مدرن با الهام از کشورهای غربی در اواسط قرن نوزدهم (دوران مشروطه) در ایران شکل گرفت اما نقطهٔ اوج آن در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم رخ داد که روشنفکران ایرانی مفاهیم جدید آموزشی را وارد صحنه کردند. 

سرانجام ادبیات مدرن کودک از حدود سال 1348 و زمانی که چندین نویسنده و شاعر پیشکسوت داستان و شعر برای کودکان نوشتند و تعداد زیادی از کتاب‌های کودک از کشورهای غربی ترجمه و منتشر شد، پا به عرصه گذاشت. در دههٔ 1370 با توسعهٔ مدرنیستم ادبیات کودک نیز تغییر کرد و اصلاحاتی که آغاز شده بود به سیستم آموزشی کشور نیز کشیده شد و با تأسیس اولین سازمان غیردولتیِ با نام «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، وضعیت ادبیات کودک در ایران به کلی تغییر کرد. 

 

معرفی بهترین نویسندگان ایرانی کتاب کودک

مهدی آذر یزدی

مهدی آذر یزدی نویسنده بود و آثار کودکان را بازنویسی می‌کرد. او در سال 1300 به دنیا آمد. تحصیلات رسمی نداشت و بیشتر خودش با دنیای ادبیات آشنا شد. او بیشتر در چاپخانه‌ها کار می‌کرد و سال‌‌های سال به غلط گیری نمونه‌های حروف‌چینی یا تصحیح کتاب مشغول بود. آذر یزدی نوشتن داستان برای کودکان را از سال 1335 با داستان «قصه‌های خوب برای بچه‌های بد» شروع کرد. 

او این داستان را با بازنویسی متون قدیمی مثل کلیله و دمنه، مرزبان نامه، سیاست نامه، گلستان، مثنوی و آثار عطار نوشت. از دیگر آثار مهدی آذر یزدی می‌توان به «گربه ناقلا»، «خاله سوسکه»، «قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن»، «مثنوی بچه‌های خوب» و «پنج افسانه» اشاره کرد. در سال 1345 یونسکو برای «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» به او لوح تقدیر اهدا کرد و جلد چهارم و پنجم همین کتاب در سال 1345 و 1346 کتاب ویژۀ سال شدند. این نویسندۀ معروف در سال 1388 در تهران درگذشت.

مصطفی رحماندوست

مصطفی رحماندوست، نویسنده، شاعر و مترجم نام‌آشنای دنیای کودکان است. او در سال 1329 در همدان به دنیا آمد. رحماندوست را پدر شعر کودک ایران می‌دانند و تلاش‌های قابل تقدیری در راستای رشد ادبیات کودک و نوجوان داشته است. شعر مشهورش، «صد دانه یاقوت»، یکی از اشعاری است که در کتاب‌های ادبیات فارسی مدارس ایران به چاپ رسید. رحماندوست از رشتۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و سردبیر مجله‌های بسیاری مثل شهرزاد قصه‌گو و پدید آورندۀ سروش کودکان و نوجوانان بوده است.

رحماندوست بیش از 30 سال است که در زمینۀ ادبیات کودکان و نوجوانان فعالیت دارد و بیش از 314 اثر برای کودکان و نوجوانان نوشته و بیش از 6 میلیون نسخه از آثارش به فروش رسیده است. از آثار معروفش می‌توان به «یک اخمو و یک خندان»، «دنیا دنیا لالایی»، «خانه‌ی خاله» و کتاب شعر «چند تا ستاره! وای خدا» اشاره کرد.

هوشنگ مرادی کرمانی

هوشنگ مرادی کرمانی یکی از برجسته‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نویسندگان ایرانی است که به‌خاطر آثار شیرین و ساده‌اش مورد توجۀ مخاطبین قرار گرفته است. آثار این نویسندۀ معروف به زبان‌های انگلیسی،‌ آلمانی، فرانسوی و عربی نیز ترجمه شده است. مهم‌ترین اثر هوشنگ مرادی کرمانی «قصه‌های مجید» است که در سال 1353 منتشر شد و پس از تبدیل شدن به یک سریال تلویزیونی بسیار مورد توجۀ مخاطبین قرار گرفت. 

هوشنگ مرادی کرمانی در سال 1323 در استان کرمان به دنیا آمد و در کودکی مادر خود را از دست داد و در کنار پدربزرگ و مادربزرگش بزرگ شد. تحصیلاتش را در شهر تهران و در رشته‌های هنرهای دراماتیک و مترجمی زبان گذراند و پس از پایان تحصیلاتش به کرمان بازگشت. سبک داستا‌ن‌گویی جذاب و ساده‌اش و استفاده از ضرب‌المثل‌ها و تلفیق آداب و رسوم و سنت‌های رایج در سبک نگارشش باعث شد داستان‌هایش در دل مردم بنشینند. از دیگر آثار این نویسنده می‌توان به «مهمان مامان»، «آب انبار»، «بچه‌های قالیباف خانه»، «مثل ماه شب چهارده» و «لبخند انار» اشاره کرد.

صمد بهرنگی 

صمد بهرنگی در سال 1318 در تبریز و خانواده‌ای تهیدست به دنیا آمد. او از 18 سالگی تدریس را شروع کرد. در سال 1341 تحصیلاتش را در رشتۀ زبان و ادبیات انگلیسی به پایان رساند و در 19 سالگی اولین داستانش با نام «عادت» را نوشت. او بیشتر آثار و مقالاتش را با نام مستعار به چاپ می‌رساند و کار ترجمه نیز انجام می‌داد. صمد بهرنگی در سال 1347 در رود ارس غرق شد. او حدود یک ماه پیش از مرگش، کتاب ماهی سیاه کوچولو را منتشر کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت. از دیگر آثار و قصه‌هایش می‌توان به «اولدوز و کلاغ‌ها»، «پسرک لبو فروش»، «پیرزن و جوجۀ طلایی‌اش» و «تلخون و چند قصۀ دیگر» اشاره کرد.

احمد رضا احمدی

احمدرضا احمدی شاعر، نمایشنامه‌نویس و نقاش ایرانی است که در سال 1319 در کرمان به دنیا آمد و تیرماه سال 1402 از دنیا رفت. او که کوچک‌ترین فرزند خانواده بود در سال 1326 به همراه خانواده به تهران نقل‌مکان کرد و در سال 1346 به همراه نادر ابراهیمی و بسیاری نویسندگان دیگر گروه طرفه را با هدف دفاع از هنر موج نو تأسیس کرد و از سال 1349 مشغول به کار در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شد.

آشنایی عمیقش با ادبیات کهن ایران و اشعار نیمایی باعث شد تا حرکتی کاملاً متفاوت را در شعر معاصر فارسی آغاز کند و بدین ترتیب بنیانگذار سبک موج نو در دهۀ 1340 شد. احمدرضا احمدی در سال 1388 نامزد دریافت جایزۀ هانس کریستین آندرسن شد. احمدرضا احمدی اشعار زیادی برای کودکان سرود و همچنین چندین اثر در زمینۀ ادبیات کودک و نوجوان دارد. از آثارش در زمینۀ ادبیات کودکان و نوجوان می‌توان به «ناگهان چراغ‌ها روشن شدند»، «عروس و داماد در زیر باران»، «کبوتر سفید کنار آینه»، «بهار بود» و «پسرک تنها روی برف» اشاره کرد.

شکوه قاسم نیا

شکوه قاسم‌نیا شاعر و نویسندهٔ ایرانی در 1334 به دنیا آمد. قاسم‌نیا یکی از مطرح‌ترین و مشهورترین شاعران و نویسندگان حوزهٔ ادبیات کودکان و نوجوان است که تاکنون بیش از 400 شعر و ترانه و داستان برای کودکان نوشته است. قاسم‌نیا نویسندگی را از کتاب‌های کودکان در سال 1359 در مجلهٔ «کیهان بچه‌ها» آغاز کرد و تاکنون بیش از 150 عنوان کتاب از این نویسنده منتشر شده است. اولین رمان او با عنوان «کاش یکی قصه‌ای را می‌گفت» در سال 1396 منتشر شد و دو جایزه در بخش کودکان دریافت کرد.

یکی از معروف‌ترین ترانه‌هایش، «کلبهٔ عمو پورنگ» است.

او برای داستان‌های بلند «هلی فسقلی در سرزمین غول‌ها» و کتاب شعر «کلاغه به خنده افتاد» در یازدهمین جشنوارهٔ کتاب کودک و نوجوان «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» دو دیپلم افتخار گرفت و برندهٔ جایزهٔ کتاب سال کودک و نوجوان شد. 

افسانه شعبان‌نژاد

افسانه‌ شعبان‌نژاد شاعر و نویسندهٔ داستان‌های کودک و نوجوان در 1342 به دنیا آمد. او مدرک کارشناسی ارشدش را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تربیت معلم گرفت و سپس به تحصیل در زمینهٔ ادبیات نمایشی پرداخت. تاکنون بیش از 400 عنوان از او در حوزهٔ شعر و ادبیات کودک و نوجوان منتشر شده است. کتاب «شیشه و آواز» او برندهٔ جایزهٔ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد و همچنین در سال 2010 کاندیدای دریافت معتبرترین جایزهٔ ادبی جهان در بخش کودک و نوجوان، جایزهٔ آسترید لیندگرن شد. 

دیپلم افتخار جشنوارهٔ کتاب کودک و نوجوان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای نوشتن داستان‌های «بزرگراه»، «بهار گمشده»،‌ «باغ هزار دخترون»، «هدیهٔ خاله نگین»، «ترانه‌های نوازش»، «یک کاسه شبنم»، «یک آسمان سلام» و «پرنده گفت شاعرم» به این نویسنده اهدا شده است.

ژانر چیست؟ ادبیات داستانی چند ژانر دارد؟ برای آشنایی با ژانرهای کتاب‌ها این مقاله را بخوانید.