روان‌شناسی کودک چیست و چرا اهمیت دارد؟

کودکان را در طول تاریخ، بزرگسالان کوچک می‌دانستند، آن‌قدر که در گذشته حتی اهمیتی به لباس و ظاهر کودکان نمی‌دادند و لباس‌هایی مشابه بزرگسالان بر تن آن‌ها می کردند و بچه‌ها مجبور بودند در کنار بزرگسالان و پابه‌پای آن‌ها کار کنند و بنابراین در آن دوران گذشته روان‌شناسی کودک یک مفهوم غریب بود. 

ژان پیاژه روان‌شناس و زیست‌شناس فرانسوی را بنیانگذار روان‌شناسی مدرن کودکان می‌دانند. او در آثارش از دههٔ 1920 به بعد به این ایده پرداخت که کودکان و بزرگسالان بسیار متفاوت از یکدیگر فکر می‌کنند. یکی از ایده‌های اصلی او این بود که کودکان در طول دوران کودکی خود مراحل مشخصی از رشد عاطفی و ذهنی را پشت سر می‌گذارند. او همچنین این مسئله را مطرح کرد که رشد فکری ارتباط نزدیکی با رشد عاطفی، اجتماعی و فیزیکی دارد. 

بخش‌های اصلی روان‌شناسی کودک

امروزه ما می‌دانیم که دوران کودکی بسیار بر زندگی یک فرد تأثیر می‌گذارد. رویدادهایی که در دوران کودکی و نوجوانی رخ می‌دهند ـ حتی اتفاقات کوچک و به‌ظاهر بی‌اهمیت ـ می‌توانند تأثیر مستقیمی بر احساس و رفتار ما بگذارند و در بزرگسالی ما را دچار مشکل کنند. روان‌شناسی کودک پنج حوزهٔ اصلی دارد که در ادامه هر کدام را به اختصار توضیح می‌دهیم.

توسعه

توسعه و رشد کودک شامل سه بخش مختلف می‌شود:

1. رشد فیزیکی که به تغییرات فیزیکی بدن اشاره دارد. رشد معمولاً در یک توالی نسبتاً پایدار و قابل‌ پیش‌بینی رخ می‌دهد. این بخش همچنین شامل کسب مهارت‌های خاصی مانند مهارت حرکتی و مهارت‌های حرکتی ظریف می‌شود.

2. رشد شناختی یا فکری به فرآیندهایی اطلاق می‌شود که کودکان برای کسب دانش از آن‌ها استفاده می‌کنند. این رشد شامل زبان، اندیشه، استدلال و تخیل می‌شود.

3. رشد اجتماعی و عاطفی آن‌قدر به هم مرتبط هستند که اغلب با هم ذکر می‌شوند. یادگیری ارتباط با دیگران بخشی از رشد اجتماعی کودک است، درحالی‌که رشد عاطفی شامل احساسات و بیان احساسات می‌شود. اعتماد، ترس، اعتمادبه‌نفس، غرور، دوستی و شوخ‌طبعی همگی بخشی از رشد اجتماعی-عاطفی کودک هستند.

این بخش‌ها از یکدیگر جداناپذیر هستند. توسعه در یک بخش می‌تواند به‌شدت بر بخش دیگر تأثیر بگذارد. مثلاً نوشتن یک مهارت‌ حرکتی ظریف محسوب می‌شود که به مهارت‌های زبان‌شناختی نیاز دارد. تحقیقات همچنین نشان داده‌اند که رشد و توسعه از الگوها یا اصول کلیدی‌ای پیروی می‌کند. درک این اصول تأثیر زیادی بر نحوهٔ مراقبت، رفتار و آموزش کودکان امروزی داشته است.

 

نقاط عطف

نقاط عطف رشد یکی از راه‌های مهمی است که روان‌شناسان با کمک آن پیشرفت کودک در چندین زمینهٔ کلیدی را می‌سنجند. این نقاط عطف درواقع مشخص می‌کنند که یک کودک معمولی در یک سن خاص چه کاری می‌تواند انجام دهد. دانستن نقاط عطف در سنین مختلف به روانشناسان کمک می‌کند تا رشد طبیعی کودک را درک کنند و مشکلات احتمالی در رشد کودک را شناسایی کنند. مثلاً یک کودک 12 ماهه معمولاً می‌تواند بایستد و یا با گرفتن چیزی از جای خودش بلند شود اما برخی از کودکان در این سن حتی نمی‌توانند راه بروند. اگر کودکی به 18 ماهگی برسد اما هنوز هم نتواند راه برود، ممکن است نشان‌دهندهٔ مشکلی باشد که نیاز به بررسی بیشتر دارد.

 

رفتار-اخلاق

همهٔ کودکان ممکن از هرگاهی شیطنت یا سرکشی کنند. درگیری‌های بین والدین و فرزندان اجتناب‌ناپذیر است چون کودکان تا دوران نوجوانی برای ابراز استقلال و توسعهٔ هویت خود تلاش می‌کنند و این رفتارها بخشی طبیعی از روند رشد است. بااین‌حال، برخی از کودکان با رفتارهای چالش‌برانگیز که خارج از هنجار سن آن‌هاست، کار را برای والدین و مربیان سخت می‌کنند. درواقع مسائل رفتاری شایع‌ترین دلیلی است که والدین مجبورند در رابطه با آن با روان‌شناس کودک مشورت کنند.

مسائل رفتاری ممکن است موقتی باشند که معمولاً با موقعیت‌های استرس‌زا مثل تولد یک خواهر یا برادر، جابه‌جایی، طلاق یا مرگ یکی از اعضای خانواده رخ می‌دهند. از سوی دیگر، مسائل رفتاری مانند الگوی رفتارهای خصمانه، پرخاشگرانه یا مخرب برای کودک مناسب نیست. معمولی‌ترین اختلالات رفتاری عبارتند از اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، اختلال سلوک (CD) و اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD). این سه اختلال رفتاری علائم مشترکی دارند و می‌توانند با مشکلات عاطفی و اختلالات خلقی تشدید شوند.

احساسات

رشد عاطفی شامل یادگیری احساسات و عواطف، درک چگونگی و چرایی آن‌ها و همچنین شناخت احساسات خود و دیگران و سپس توسعهٔ راه‌های مؤثر برای مدیریت آن‌ها می‌شود. این فرآیند پیچیده از دوران نوزادی شروع می‌شود و تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. اولین احساساتی که می‌توان در نوازد تشخیص داد شادی، خشم، غم و ترس هستند. بعداً زمانی که کودک بزرگ‌تر می‌شود، احساسات نیز بیشتر رشد می‌کنند و احساسات پیچیده‌تری مانند خجالت، تعجب، شرم، گناه، غرور و همدلی ظاهر می‌شوند. 

یادگیریِ چگونه تنظیم‌کردن احساسات برای برخی از کودکان دشوارتر از سایرین است که شاید به دلیل خلق‌وخوی عاطفی آن‌ها باشد، مثلاً برخی از کودکان احساسات شدیدتری دارند؛ آن‌ها از نظر احساسی واکنش‌پذیرتر هستند و آرام‌شدن برایشان سخت‌تر است. چنین کودکانی نسبت به سایر کودکان سریع‌تر و راحت‌تر مضطرب می‌شوند.

 

جامعه‌پذیری

رشد اجتماعی ارتباط نزدیکی با رشد عاطفی دارد. جامعه‌پذیری شامل به‌دست‌آوردن ارزش‌ها، دانش و مهارت‌هایی می‌‌شود که کودکان را قادر می‌سازد تا به‌طور مؤثر با دیگران ارتباط برقرار کنند و به شیوه‌های مثبتی به خانواده، مدرسه و جامعه کمک کنند. این دوران، یک دورهٔ حیاتی برای اجتماعی‌شدن کودک است.

یکی از اولین و مهم‌ترین روابطی که کودکان تجربه می‌کنند با والدین یا مراقبان اصلی‌شان است. کیفیت این رابطه بر رشد اجتماعی تأثیر بسزایی دارد. در روابط با همسالان، کودکان یاد می‌گیرند که چگونه تعاملات اجتماعی را با کودکان دیگر آغاز و حفظ کنند. آن‌ها مهارت‌هایی را برای مدیریت تعارض کسب می‌کنند و هماهنگی متقابل، اهداف، اقدامات و درک را در همین دوران یاد می‌گیرند. 

میزان عشق و محبتی که کودک در این دوره دریافت می‌کند و همچنین وضعیت اجتماعی-اقتصادی خانواده بر توسعهٔ مهارت‌های اجتماعی او تأثیر می‌گذارد. بزرگسالانی که در این حوزه مشکل دارند درواقع در کودکی نتوانسته‌اند به‌درستی اجتماعی شوند و بنابراین در بزرگسالی در ایجاد و حفظ روابط رضایت‌بخش با دیگران دچار مشکل مي‌شوند.

 

معرفی کتاب‌های روان‌شناسی کودک

درک این‌که چه چیزی بر روان کودکان تأثیر می‌گذارد و یادگیری روش‌های درستِ تربیت فرزند، کار بسیار بزرگی است بنابراین اگر والد هستید یا قصد فرزندآوری دارید یا با کودکان سروکار دارید، مطالعه در زمینهٔ روان‌شناسی کودک را به شما توصیه می‌کنیم. با این‌که این حوزه بسیار گسترده و عمیق است اما کتاب‌های زیادی هستند که به شما کمک می‌کنند در مسیر درست به پیش بروید. برای والدی بهتربودن، یادگیری آموزش و مراقبت از کودکان و آشنایی با روان کودکان می‌توانید کتاب‌‌های زیر را بخوانید:

 

روان‌شناسی بازی 

بازی همیشه نقش مهمی در زندگی کودکان ایفا می‌کند. بازی آزادانه انتخاب می‌شود، برای کودکان لذت‌بخش است، واقعیت‌گریز است و بازیکنان به‌طور فعال در‌ آن شرکت دارند. کتاب روان‌شناسی بازی اثر فرگاس پیتر هیوز رئيس گروه روان‌شناسی رشد دانشگاه ویسکانسین گرین‌بای آمریکا است. او در این کتاب به مبحث بازی و رشد پرداخته است و بازی را از جنبه‌های گوناگون بررسی کرده است. به‌علاوه بسیاری از مطالب این کتاب از جمله بازی در کودکان استنثنایی، بازی‌های کامپیوتری و تفاوت‌های جنسیتی به بسیاری از والدین کمک می‌کند تا بتوانند اثر بازی را بر روان کودک درک کنند.

سال‌های باورنکردنی (روان‌شناسی مشکلات رفتاری)

همهٔ بچه‌ها گاهی‌اوقات بد رفتار می‌کنند و تعامل با برخی از کودکان دشوارتر است چون برخی از کودکان بیش‌فعال و بی‌توجه هستند یا در برخی از جنبه‌های رشد که در این مقاله به شما معرفی کردیم، تأخیر دارند. کتاب سال‌های باورنکردنی (روان‌شناسی مشکلات رفتاری) اثر دکتر کارولین وبستر استراتون، راهنمایی ارزشمند در جهت حل مشکلات کودکان ۳ تا 8 سال است و به‌عنوان ابزار فرزندپروری به شما برای جلوگیری از بروز مشکلات رفتاری و ارتقای شایستگی اجتماعی، عاطفی، تحصیلی و ایجاد سبک زندگی سالم کمک می‌کند. این کتاب همچنین ابزارهایی را برای ایجاد روابط خانوادگی و شبکه‌های حمایتی و همچنین روش‌های حل مسئله و مهارت‌های خودتنظیمی برای مدیریت استرس در اختیار خوانندگان می‌گذارد.

روان‌شناسی رشد (سفر پرماجرای کودک)

کتاب روان‌شناسی رشد اثر پاول اس. کاپلان پایه‌ای قوی در رشد کودک فراهم می‌کند و به خوانندگان کمک می‌کند تا نه‌تنها با علم رشد کودک آشنا شوند، بلکه تجربیات ذهنی و منحصربه‌فرد کودک را نیز درک کنند. این کتاب حول موضوع سفر می‌چرخد، سفری با مسیرهای بسیار و انتخاب‌های بسیار که در رشد کودک با آن‌ها مواجه خواهید شد. این کتاب همچنین دیدگاه منحصربه‌فردی از چگونگی تکامل رشتهٔ روان‌شناسی رشد و تأثیر آن بر زندگی را نیز ارائه کرده است. به‌علاوه شما با مطالعهٔ این کتاب با نظریه‌های روان‌شناس‌های بزرگی چون فروید، پیاژه، اریکسون، ویتگوتسکی، بندورا و فنبرنر در این زمینه آشنا خواهید شد و متوجه خواهید شد که تک‌تک رفتارهای کودکان مفهوم و نتیجهٔ خاصی دارند.

راهنمای کامل رفتار با کودک

تربیت درست فرزندان مسئولیت اصلی والدین است تا به ارزش واقعی فرزند خود پی ببرند و بدانند که کودک آن‌ها یک انسان واقعی است و بهتر است در همان کودکی به فرزندتان یاد بدهید که بهتر از آنچه فکر می‌کنند می‌توان عمل کرد. شما باید به تدریج استعدادهای درونی کودک را شکوفا کنید و کتاب راهنمای کامل رفتار با کودک اثر حنانه ضیاء‌غریب یکی از کاربردی‌ترین کتاب‌ها در زمینهٔ توجه کامل به پرورش رفتار و عواطف کودکان است. فعالیت‌های کاربردی و عملی این کتاب به شما کمک می‌کند به تثبیت و ظهور هویت کودک کمک کنید.

مقدمه‌ای بر روان‌شناسی نقاشی کودکان

نقاشی‌های کودکان جذاب است. به‌عنوان مثال، چرا کودکان افرادی را با بازوهای بیرون‌زده از کنار سرشان نقاشی می‌کنند؟ تحقیقات اخیر در مطالعهٔ هنر کودکان نشان می‌دهد که کشیدن این نقاشی‌های عجیب‌وغریب تصادفی نیست بلکه این نقاشی‌ها منعکس‌کنندهٔ تلاش‌های منظم و اغلب متفکرانهٔ کودکان برای ایجاد نمایش تصویری است. گلین وی توماس در کتاب مقدمه‌ای بر روان‌شناسی نقاشی کودکان به بررسی نظریه‌های روان‌شناختی نقاشی‌های کودکان و ارتباط آن‌ها با رشد عاطفی و شناختی پرداخته است. برخلاف بسیاری از کتاب‌های تخصصی، این کتاب تنها یک رویکرد ارائه نکرده است بلکه تلاش می‌کند تا همهٔ نظریه‌ها و جنبه‌های اصلی این موضوع جذاب را مرور کند. همچنین این کتاب مطالبی از فلسفه، مطالعات ادراک، روان‌شناسی بالینی، هنر و زیبایی‌شناسی و همچنین رشد کودک و روانشناسی شناختی را پوشش می‌دهد.