رمان یا داستان جنگی، اثری ادبی در مورد جنگ است که محل وقوع حوادث آن ممکن است میدان نبرد یا یک محیط غیرنظامی باشد. این کتاب‌ها به‌نوعی به بازگویی تاریخ جنگ می‌پردازند. ژانر جنگی به موضوعات مربوط به جنگ می‌پردازد و در کنار آن ژانر ضد جنگ هم حضور دارد که به پیامدهای ناگوار جنگ می‌پردازد و درد و وحشت جنگ را بازگو می‌کند. رمان‌های ضد جنگ حضور پررنگی در ادبیات جهان دارند و می‌توان گفت که به عنوان ابزاری ضد جنگ مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در ادامه برخی از آن‌ها را به شما معرفی می‌کنیم.

تاریخچۀ ادبیات جنگ

قدمت ادبیات جنگ برابر با قدمت ادبیات جهان است. از وقتی بشر نگارش متون ادبی را شروع کرد، از جنگ و حماسه و قهرمانی‌ها و سنگدلی‌ها می‌نوشت. در متون اولیۀ یونانی، رومی و عبری این نمونه‌ها بسیار است. نخستین متون ادبی جنگی در فرم منظومه‌های حماسی سروده شدند مثلاً ایلیاد اثر هومرِ یونانی، انه‌‌اید اثر ویرژیلِ رومی. حماسۀ گیلگمش که پنج هزار سال پیش در بین‌النهرین پدید آمد احتمالاً کهن‌ترین سروده‌ای است که در آن به نبردی حماسی پرداخته شده است. شاهنامه میراث ماندگار فردوسی در زبان فارسی که قدمتش به هزار سال می‌رسد نیز عرصۀ نبردهای حماسی و تاریخ پهلوانی‌های بسیار است.

این متون حماسی بر افسانه‌ها و اسطوره‌ها و تاریخ جنگ بین سرزمین‌های مختلف تمرکز داشتند. در کتابِ زنان تروا اثر اوریپید که 4 قرن قبل از میلاد نوشته شد، تمرکز بر درد و رنج قربانیان جنگ قرار گرفته است و آن را اولین اثر ضد جنگ تاریخ خوانده‌اند. در این اثر رنج زنانی که بعد از جنگ تروا به اسارت گرفته شده‌اند و سقوط اخلاقی فاتحان جنگ روایت شده است. 

در دورۀ ادبیات مدرن باید از کتابِ دُن کیشوت اثر سروانتس به عنوان شالودۀ داستان‌های جنگی یاد کرد. دن کیشوت که اولین رمان مدرن اروپایی است شامل عناصری است که در دوره‌های پس از خود به گسترش و پیشرفت رمان‌های جنگی کمک کرد. رمان‌های ضد جنگ مدرن از بخش اول سه‌گانۀ شعری کمدی الهی از دانته آلیگیری الهام گرفتند.

رمان‌های مدرن ژانر جنگ در قرن نوزدهم با کتاب صومعه پارم اثر استاندال، کتابِ جنگ و صلح اثر لئو تولستوی و کتابِ نشان سرخ دلیری اثر استیون کرین به پختگی رسیدند. قرن بیستم شاهد موجی از رمان‌های ضد جنگ بود که در واقع واکنشی بود به تباهی و ویرانی دو جنگ بزرگ جهانی. در این دوره نویسندگان بسیاری به تقبیح جنگ و نمایش چهرۀ کریه آن پرداختند و صلح جهانی دغدغۀ بسیاری از مردم شد.

خاطرات آن فرانک یکی از کتاب‌هایی است که به‌شکلی مستند به بازگویی وحشت جنگ می‌پردازد. این کتاب را دختری نوجوان طی اشغال هلند به‌دست آلمان نازی نوشت. خاطرات آنه ‌فرانک از این جهت ‌که روایتی دست اول از جنگ و تجربیات قربانیان به‌دست می‌دهد بسیار اثرگذار و مورد توجه بوده و البته این حقیقت که نویسنده‌اش هم در اردوگاه مرگ نازی‌ها از بین رفت بر تراژدی آن افزوده است.

 بزرگ‌ترین نویسندگانی که از جنگ نوشتند

نویسندگانی که در آثارشان به جنگ پرداختند کم نیستند. از آن میان می‌توان به لئو تولستوی، ارنست همینگوی، کورت ونه‌گات، یاروسلاو هاشک، ویلیام گلدبرگ و جوزف هلر اشاره کرد. ویرجینیا وولف، سوتلانا الکسیویچ و هرتا مولر نیز از زنانی بودند که ضد جنگ می‌نوشتند.

ایرن نمیروفسکی نویسندۀ زن یهودی فرانسوی بود که در جریان جنگ جهانی دوم در اردوگاه آشویتس کشته شد. او که در حال نوشتن رمان‌های دنباله‌دار در مورد جنگ جهانی دوم با موضوع فرار چند شخصیت داستانی از پاریس تحتِ اشغال آلمان بود، نتوانست به هدف نوشتن پنج رمانی که در سر داشت برسد. سال‌ها پس از مرگش دو رمان او در قالب یک کتاب با عنوان سوییت فرانسوی منتشر شد. این کتاب توسط منتقدین اعجاب‌انگیز خوانده شد و رتبۀ 95 از 100 را به دست آورد.

از بزرگ‌ترین نویسندگان ایران که به جنگ پرداخته‌اند باید از احمد محمود نام برد. این نویسندۀ توانا در رمان «زمین سوخته» که درواقع اثری ضد جنگ است، به داستان جنگ ایران و عراق پرداخته و تصویری واقعی از پدیدۀ جنگ و اثرات اجتماعی آن ترسیم کرده است. سیمین دانشور هم در رمان «سووشون» تاثیر جنگ جهانی دوم را بر فضای سیاسی و اجتماعی دهۀ 1320 ایران زیبایی به تصویر کشیده است.

کتاب «عقرب روی پله‌های راه‌آهن اندیمشک، یا، از این قطار خون می‌چکه قربان» نوشتۀ حسین مرتضاییان آبکنار یکی دیگر از رمان‌های ضد جنگ و تحسین‌شده است که از دید یک سرباز وظیفه، نبرد دوم فاو و بمباران شیمیایی مواضع ایران را روایت می‌کند. از دیگر آثار داستانی تحسین شده دربارۀ جنگ هشت ساله با عراق می‌توان به «من قاتل پسرتان هستم» نوشتۀ احمد دهقان و «نگهبان تاریکی» نوشتۀ مجید قیصری اشاره کرد.

 

معرفی برخی از بهترین کتاب‌های ضد جنگ

در ادامه به معرفی 8 عنوان از بهترین کتاب‌هایی می‌پردازیم که با موضوع جنگ نوشته شده‌اند و هریک به جنبه‌های مختلفی از آسیب‌ها و پیامدهای جنگ پرداخته‌اند.

 1. تبصرۀ ۲۲ اثر جوزف هلر، ۱۹۶۱

تبصره 22 رمانی است که به سبک کمدی سیاه نوشته شده و وقایع آن در دهۀ 1940 طی جنگ جهانی دوم می‌گذرد. داستان این رمان در یک پایگاه آمریکایی در جزیره‌ای در غرب ایتالیا و دریای مدیترانه اتفاق میفتد و راوی سرگذشت کاپیتان جان یوساریان خلبان 28 سالۀ هواپیمای بمب‌افکن بی – 25 است.

جوزف هلر نویسندۀ آمریکایی، در این رمان به پوچی و بی‌معنایی جنگ پرداخته است. در این داستان به واسطۀ قانون نظامی عجیب catch-22 راهی برای گریز از ماموریت‌های مرگبار وجود ندارد. به موجب این قانون اگر سربازی دیوانه باشد از انجام عملیات با هواپیمای جنگی معاف می‌شود و یک فرد باید دیوانه باشد تا خطر عملیات هوایی را به جان بخرد. فرد برای معاف شدن از ماموریت باید درخواستی ثبت کند و اگر درخواستش را ثبت کند یعنی دیوانه نیست پس نمی‌تواند از عملیات معاف شود.

در پی شهرت این رمان،  catch-22 یا تبصره ۲۲ به عنوان یک اصطلاح وارد زبان انگلیسی شد و به موقعیتی اطلاق می‌شود که هیچ راه حلی برای آن وجود ندارد. 

یوساریان در این رمان بیشتر از آلمان‌هایی که علیه‌شان می‌جنگد از فرماندهان خودش وحشت دارد. هلر از زبان او می‌نویسد: «دشمن تو هرکسی است که سعی دارد تو را به کشتن دهد.» و این احساسی است که یوساریان به فرماندهانش دارد زیرا تعداد عملیات هوایی او را مدام افزایش می‌دهند و او فکر می‌کند که حتماً قصد جانش را دارند.

هلر تبصرۀ 22 و شخصیت‌های داستان را از تجربیات شخصی خودش طی جنگ جهانی دوم الهام گرفت. او به عنوان خلبان، 60 عملیات پروازی را تا سال 1944 به انجام رساند اما به‌خاطر تاثیرات مخرب و منفی جنگ تا ده سال بعد از آن نتوانست در موردش چیزی بنویسد. 

این رمان با تمسخر جنگ، انحرافات جوامع انسانی را علی‌رغم تمام دستاوردها و پیشرفت‌های تمدن بشری پررنگ می‌سازد. 

2. سلاخ‌خانۀ شمارۀ پنج اثر کورت ونه‌گات، 1969

سلاخ‌خانۀ شمارۀ پنج رمان معروفی نوشتۀ کورت ونه‌گات، نویسندۀ آمریکایی است که سرگذشت سربازی آمریکایی به نام بیلی پیل‌گریم را طی دوران خدمت و نیز حضورش در جنگ جهانی دوم و سال‌های پس از آن روایت می‌کند. پیل‌گریم سربازی جبرگراست و وجود اختیار را یک توهم بشری می‌داند.

این رمان در بخشی به بمباران آتش‌زای شهر درسدن آلمان پرداخته است. پیل‌گریم در زمان بمباران شهر درسدن به اسارت نیروهای آلمانی در میاید و در سلاخ‌خانه‌ای در زیرزمین اسیر می‌شود و همین باعث می‌شود که زنده بماند. ونه‌گات که خودش در جریان بمباران درسدن به عنوان اسیر جنگی در شهر حضور داشت، رمان را با الهام از خاطراتش نوشته است.

در ماه‌های پایانی جنگ جهانی دوم نیروهای متفقین در حمله‌ای به شهر درسدن، چهار هزار بمب انفجار قوی و آتش‌زا را بر روی این شهر فرو ریختند که در نتیجۀ آن حدود 25 هزار نفر کشته شدند. این واقعه موجب شکل‌گیری بحث‌های بسیاری پیرامون نادرست و غیراخلاقی بودن این نوع حملات شد.

در این رمان قهرمان داستان توانایی خارق‌العادۀ سفر در زمان را دارد. رمان به شکل غیرخطی روایت می‌شود و زمان در آن به پس و پیش می‌رود. سلاخ خانۀ شمارۀ پنج کتابی عجیب و گاهاً خنده‌دار است. نویسنده در این رمان از خودآگاهی پست مدرن و طنز تلخ استفاده کرده است تا بر هویت ضد بشری و مرگبار جنگ بتازد.

این رمان نقدهای مثبت بسیاری دریافت کرده است. منتقد نیویورک تایمز در مورد این اثر گفته است که یا عاشقش می‌شوید یا می‌گذارید در قفسۀ کتاب‌های علمی‌تخیلی‌تان جا خوش کند.

3. آنچه با خود حمل می کردند اثر تیم اوبراین، 1990

آنچه با خود حمل می کردند اثر تیم اوبراین (ویلیام تیموتی اوبراین) مجموعه‌ای از چند داستان مرتبط به هم است که نویسنده در آن تجربیات جنگی گروهی از سربازان آمریکایی در ویتنام را بازگو می‌کند و تا حدودی بر اساس تجربیات و خاطرات خود ابرین از جنگ ویتنام شکل گرفته است. نویسنده تلاش کرده است تا با استفاده از خاطراتش، وحشت و ترس و سیاهی جنگ را به شکلی شاعرانه و داستانی بازنمایی کند.

آنچه با خود حمل می کردند تداعی درخشانی از آسیب‌های طولانی‌مدت جنگ بر سربازانی است که در میدان نبرد حضور دارند. اگر نگوییم همه اما بسیاری از کتاب‌های اوبراین مربوط به ویتنام است اما این کتاب آن‌قدر به جنگ نزدیک است که به طرز تکان‌دهنده‌ای از سایر کتاب‌هایش به یادماندنی‌تر شده است. 

منتقدین این رمان را به عنوان یکی از بهترین آثار ادبی در مورد جنگ ویتنام ستودند. این رمان نامزد دریافت جایزۀ پولیتزر بود و توانست چند جایزۀ ادبی برای نویسنده‌اش به‌دست بیاورد.

اوبراین گفت از اینکه نوجوانان 14 ساله هم کتابش را می‌خوانند غافلگیر شده بود. کتاب آنچه با خود حمل می کردند از سوی آمازون به فهرست 100 کتابی که قبل از مرگ باید خواند اضافه شد.

4.برهنه‌ها و مُرده‌ها اثر نورمن میلر، ۱۹۴۸

برهنه‌ها و مُرده‌ها یکی از مهم‌ترین آثار نورمن میلر، نویسندۀ صاحب سبک آمریکایی است.

این کتاب اولین رمان میلر بود و داستان یک گروهان آمریکایی از سربازان پیاده نظام آمریکایی است که طی جنگ جهانی دوم در یک جزیرۀ خیالی در اقیانوس آرام جنوبی پیاده می‌شوند و در مصاف با نیروهای ژاپنی تلاش می‌کنند تا آن‌جا را تصرف کنند و به سمت فیلیپین پیش بروند.

میلر این کتاب را بر اساس خاطراتش طی خدمت به عنوان آشپز در لشکرکشی‌ فیلیپین نوشت. در سال 1944 لشکری از سربازان آمریکایی و چند کشور دیگر با هدف آزادسازی فیلیپین از اشغال نیروهای ژاپنی به آن کشور رفتند.

در این داستان، افراد گروهان تفاوت‌های فکری، فرهنگی و زیستی بسیاری باهم دارند و میلر با فلاش‌بک‌هایی ما را با گذشتۀ این شخصیت‌ها آشنا می‌کند. این رمان از نظر موفقیتش در پرداخت شخصیت‌ها و نمایش روابط بین ‌آن‌‌ها بسیار جالب‌توجه است.

در طول داستان سربازان گروه با هم رفیق می‌شوند و نسبت به هم حس برادری پیدا می‌کنند اما کتاب میلر از ترس، تنهایی و مرگ اشباع شده است و در سراسر آن از بین رفتن انسانیت سربازها و تبدیل شدن‌شان به ماشین جنگی به شدت برجسته است.

5. امپراتوری خورشید اثر جِی. جی. بالارد، 1984

امپراتوری خورشید اثر جیمز گراهام بالارد، شرح نیمه اتوبیوگرافیک بالارد از دوران کودکی‌اش در اردوگاه زندانیان شانگهای طی جنگ جهانی دوم کافی است تا هر کسی را از درون رویای کودکانه‌اش بیرون بکشد. این کتاب یک روایت دست اول از جنگ جهانی دوم از زبان کسی است که خودش جدا از خانواده‌ای که به اسارت گرفته شده بودند در تنهایی و ترس شاهد وقایع خشن و بی‌رحم زمانه‌‌اش بوده و سال‌های نوجوانی‌اش را در اردوگاه اسرای غیر نظامی گذرانده است.

امپراتوری خورشید داستان پسربچه‌ای بریتانیایی به اسم جیمی (با الهام از نام خود نویسنده) است که با والدینش در شانگهای زندگی می‌کند. پس از حملۀ ژاپن به یگان دریایی ایالات متحده در بندر پرل هاربر، ژاپن شانگهای را تصرف می‌کند و در آشوب جنگ، جیمی از والدینش جدا میفتد. او برای زنده‌ ماندن به‌سختی مقاومت می‌کند اما سرانجام چاره‌ای جز تسلیم‌کردن خودش به نیروهای ژاپنی نمی‌یابد. جیمی شاهد وقایع جنگ از جمله بمباران اتمی ناکازاکی است.

استیون اسپیلبرگ در سال ۱۹۸۷ از روی این رمان فیلمی با همین عنوان با بازی کریستین بیل و جان مالکوویچ ساخت.

عنوان این کتاب از اسم درون‌نامِ ژاپن (نام‌های ژاپنیِ کشور ژاپن) الهام گرفته شده است. نیهون اسمی ژاپنی برای کشور ژاپن است که سرزمین خورشید معنا می‌دهد. 

6. کتاب شوایک اثر یاروسلاو هاشک،1923

رمان سرباز خوب شوایک نوشتۀ یاروسلاو هاشک، نویسنده، طنزپرداز و آنارشیست اهل پراگ؛ کتابی ضد جنگ و در سبک طنز تلخ و کمدی سیاه است که ماجراجویی‌های شوایک در جنگ جهانی اول را دنبال می‌کند. این کتاب در ایران با عنوان «شوایک» ترجمه و منتشر شده است.

قهرمان داستان مردی ساده‌دل است که به دلیل حماقت از سربازی معاف شده اما با شروع جنگ جهانی اول و نیاز به نیروی نظامی، دوباره وارد جبهه می‌شود. او برای خدمت به امپراتوری اتریش مجارستان شور و شعف بسیاری از خود نشان می‌دهد و این اشتیاق بقیه را به شک می‌اندازد که آیا او به راستی احمق است یا خود را به حماقت می‌زند. او مانند یک میهن‌پرست رفتار می‌کند و نگران پیامد حرف‌ها و اعمالش نیست.

در این کتاب هاشک نه تنها با زبان طنز مفهوم ملی‌گرایی و یک سرباز خوب بودن را به سخره گرفته بلکه به بی‌کفایتی دیوان‌سالارانۀ مقامات ارتش و نظم و انضباط نظامی نیز تاخته است. هاشک در این کتاب با طعنه حرف زده و از نمادها استفاده کرده است.

با اینکه رمان با مرگ نویسنده‌اش ناتمام ماند، به دلیل تاثیر بزرگی که از خود بر جا گذاشت از اهمیت و اقبال بسیاری برخوردار شد. سرباز خوب شوایک بیش از هر کتاب دیگری در ادبیات چک، به زبان‌های دنیا ترجمه و خوانده شده و همین آن را به معروف‌ترین رمان چکی تبدیل کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب وجود تصویرسازی‌های ساده و بامزه‌ای است که بسیار ماندگار شده‌اند.

یاروسلاو خودش در جنگ جهانی اول به عنوان سرباز حضور داشت. بعد از جنگ به کشورش برگشت و تا زمان مرگ به نوشتن شوایک مشغول بود.

جوزف هلر ادعا کرد که اگر کتاب شوایک را نخوانده بود هیچ‌وقت تبصرۀ ۲۲ را نمی‌نوشت.

7. این ناقوس مرگ کیست اثر ارنست همینگوی، 1940

رمان زنگ‌ها برای که به صدا درمی‌آیند اثر ماندگار ارنست همینگوی، یکی از مشهورترین آثار ادبی ضد جنگ است که در رابطه با جنگ داخلی اسپانیا نوشته شده است. همینگوی که به‌عنوان روزنامه‌نگار در جبهه حضور داشت، این کتاب را بر اساس تجربیات شخصی خودش نوشته و فرض را بر این گذاشته که خوانندهْ داستان جنگ داخلی اسپانیا را می‌داند. اگر نمی‌دانید، انتهای مطلب را مطالعه کنید.

قهرمان داستان «زنگ‌ها برای که به صدا درمی‌آیند؟» یک سرباز داوطلب آمریکایی است که رابرت جردن نام دارد. او در جریان جنگ داخلی اسپانیا به جناح وفادار این کشور (ارتش جمهوری‌خواهان) می‌پیوندد و ماموریت می‌یابد که پلی را منهدم کند تا دشمن نتواند از روی آن عبور کند. او برای انجام این ماموریت از پابلو، رهبر یک گروه چریکی کمک می‌خواهد اما پابلو حاضر نیست جان خودش و هم‌رزمانش را به خطر بیندازد. رابرت در همین گیرودار عاشق ماریا می‌شود، زن جوانی که گذشتۀ دردناکی را پشت سرگذاشته و قربانی جنگ بوده است. جردن که حالا انگیزه‌ای قوی برای ادامۀ زندگی یافته است باید برای انجام ماموریت خود را در معرض خطر مرگ قرار بدهد.

همینگوی در این کتاب به ماهیت زننده و وحشیانۀ جنگ، قتل، تجاوز و ابهامات اخلاقی قتل با انگیزۀ رسیدن به اهداف خوب می‌پردازد. 

* زنگ‌های برای که به‌ صدا درمی‌آیند به نواخته‌شدن زنگ کلیسا در مراسم خاکسپاری اشاره دارد و یادآور مرگ سربازان است.

توضیح دربارۀ جنگ داخلی اسپانیا: 
در انتخابات سال 1936 اتحاد جناح چپ (جمهوری‌خواهان) در برابر محافظه‌کاران به پیروزی قاطع رسید اما بعد از چند ماه ژنرال ارتش اسپانیا، فرانسیسکو فرانکو ضد دولت جمهوری قیام کرد و کشور گرفتار یک جنگ داخلی شد که سه ساله به‌طول انجامید. احزاب چپ علیه فرانکو متحد شدند اما علی‍رغم حمایت خارجی نتوانستند پیروز شوند. فرانکو از حزب نازی آلمان و فاشیست‌های ایتالیا حمایت نظامی دریافت می‌کرد. فرانکو به قدرت رسید و اسپانیا تا زمان مرگش در سال 1975 شاهد دیکتاتوری نظامی تمامیت‌خواه او بود. چهره‌های ادبی مشهوری در جنگ اسپانیا علیه فرانکو مشارکت کردند از جمله فدریکو گارسیا لورکا، جورج اورول، آرتور کستلر، آندره مالرو، ارنست همینگوی و اما گلدمن.

8. در غرب خبری نیست اثر اریش ماریا رمارک، 1929

در غرب خبری نیست کتاب ضد جنگ نوشتۀ اریش رمارک، کهنه سرباز آلمانی جنگ جهانی اول است. رمارک خودش فقط شش هفته در خط مقدم جبهه جنگید اما همین مدت کوتاه کافی بود تا بعد از جنگ دیگر نتواند مثل گذشته به زندگی‌اش ادامه دهد زیرا به شدت دچار افسردگی و اضطراب شده بود.

در این کتاب نویسنده استرس شدید جسمی و روحی سربازان آلمانی را که به جنگ می‌روند توصیف کرده و همچنین بیگانگی عمیقی را که بعد از بازگشت از جبهه با خانواده و محیط اطرافشان حس می‌کنند به تصویر کشیده است.

داستان در مورد سربازی به نام پل بایمر است و داستان هم از زبان خود او روایت می‌شود. سخنرانی‌های میهن‌پرستانۀ معلم، پل و همکلاسی‌هایش را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و آن‌ها داوطلبانه به ارتش می‌پیوندند اما بعد از دیدن چهرۀ واقعی جنگ همه چیز در نظرشان پوچ و توخالی جلوه می‌کند و می‌فهمند که جنگ آن چهرۀ باشکوه و غرورآفرینی را که فکر می‌کردند ندارد.

این کتاب به دلیل ضدیت با جنگ در دوران حزب نازی در آلمان ممنوع و سوزانده شد.

از این کتاب به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار ضد جنگ یاد می‌شود. رمارک با این رمان صدای نسلی شد که اگر در جنگ کشته نشده بودند، زندگی‌شان به شکلی دیگر به یغما رفته بود.

رمانی که آتش جنگ برافروخت

در این میان رمانی وجود دارد که گرچه موضوعش جنگ نبود اما آتش جنگی را شعله‌ور کرد. در نیمۀ دوم قرن نوزدهم نُه سال پس از چاپ کتاب «کلبۀ عموتام» اثر هریت بیچر استو آتش جنگ‌های داخلی آمریکا شعله‌ور شد. این کتاب داستانی بسیار تلخ و غم‌انگیز داشت و به موضوع تبعیض نژادی و برده‌داری سیاه‌پوستان در آمریکا می‌پرداخت. گفته شده است که در ابتدای جنگ‌های داخلی، آبراهام لینکلن در ملاقاتی با بیچر استو به او گفته بود: «پس شما همان زن کوچکی (کوتاه‌قامت بود) هستید که جنگی بزرگ به پا کرد.»

دلیل اساسی جنگ‌های داخلی، وضعیت برده‌داری در آمریکا بود و پس از جنگ‌های داخلی، نظام برده‌داری به فرمان آبراهام لینکلن لغو شد.

اگر به خواندن بهترین رمان‌های جهان علاقه‌مندید و دوست دارید با بهترین رمان‌های جهان آشنا شوید، بر روی لینک کلیک کنید و مقالهٔ ما با همین عنوان را بخوانید.