آیا تابه‌حال پس از دیدن حادثه‌ای در تلویزیون دچار تپش قلب یا اضطراب شده‌اید؟ اختلال استرس پس از سانحه یک وضعیت اغلب فلج‌کننده است که بخش قابل‌توجهی از جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ترسیدن موقع سانحه یا موقعیتی آسیب‌زا طبیعی است اما ترس باعث می‌شود طی چند ثانیه تغییرات زیادی در بدن رخ بدهد تا به دفاع در برابر خطر یا اجتناب از آن کمک کند. به این وضعیت واکنش «جنگ یا گریز» نیز می‌گویند که یک واکنش طبیعی به منظور محافظت از شخص در برابر آسیب است. بسیاری پس از حادثه‌ دچار اختلال استرس پس از سانحه می‌شوند و این افراد حتی زمانی که در خطر نیستند هم احساس استرس یا ترس دارند.

در ادامه به بررسی این اختلال و علل و عوامل و درمان آن می‌پردازیم و در انتها تعدادی کتاب به شما معرفی می‌کنیم که می‌توانند در این رابطه برایتان مفید باشند. 

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟

اختلال استرس پس از سانحه یک اختلال در سلامت روان است که بر اثر رویدادهای بسیار استرس‌زا، ترسناک یا ناراحت‌کننده در افراد ایجاد شده و باعث می‌شود فرد دچار اضطراب و افکار مزاحم شود و مدام خاطرات سانحه را به‌خاطر بیاورد انگار که آن اتفاق دوباره افتاده است. تقریباً تمام افراد پس از تجربۀ تروما یا سانحه دچار این اختلال می‌شوند، با این‌حال بیشتر افراد به طور طبیعی بهبود می‌یابند. 

اکثر افراد در زندگی یک رویداد یا سانحۀ استرس‌زا را تجربه کرده‌اند. وقتی یک یا چندین سانحه به شما استرس زیادی وارد کنند به آن تروما می‌گویند. طبق گزارش‌ها 6 نفر از هر 10 مرد و 5 نفر از هر 10 زن، حداقل یک بار تروما را در زندگی خود تجربه می‌کنند. زنان بیشتر از مردان با کودک آزاری یا تجاوز جنسی مواجه می‌شوند. در مقابل مردان بیشتر احتمال دارد که به دلیل جنگ، حملۀ فیزیکی یا تصادف دچار تروما شوند. تروما می‌تواند در نتیجۀ تماشای صحنۀ صدمات شدید و مرگ دیگران نیز رخ بدهد.

 

دلایل اختلال استرس پس از سانحه 

همۀ افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه لزوماً یک رویداد خطرناک را تجربه نکرده‌اند. برخی تجربیات ناگوار مثل مرگ ناگهانی و غیرمنتظرۀ عزیزان نیز می‌تواند باعث بروز این اختلال شود، در واقع هر رویدادی که فرد آن را آسیب‌زا بداند می‌تواند باعث ایجاد چنین اختلالی شود. این رویدادها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• تصادفات شدید جاده‌ای
• حمله‌های خشونت‌آمیز مثل تجاوز، دزدی یا سرقت
• مشکلات جدی سلامتی
• زایمان
• زندگی در میان حوادث و رویدادهای خطرناک
• درد یا صدمات شدید جسمی
• مشاهدۀ زخمی‌شدن دیگران 
• دیدن جسد یا مرگ دیگران
• آسیب در دوران کودکی
• احساس وحشت، درماندگی یا ترس شدید
• داشتن حمایت اجتماعی اندک یا بدون حامی ماندن پس از سانحه
• مقابله با استرس بیش از حد پس از رویدادهایی مثل از دست دادن عزیزان یا از دست دادن شغل و خانه
• داشتن سابقۀ بیماری روانی و سوء‌مصرف مواد مخدر یا اعتیاد به الکل

علائم اختلال PTSD

اکثر افراد پس از تروما یا رویدادی آسیب‌زا در کوتاه‌مدت علائمی از اختلال استرس پس از سانحه خواهند داشت اما اکثر افراد به PTSD مزمن مبتلا نمی‌شوند. علائم اختلال می‌تواند بلافاصله پس از تجربۀ یک رویداد استرس‌زا یا هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها بعد از سانحه در فرد پدیدار شود. 

علائم باید بیش از یک ماه طول بکشند و آن‌قدر شدید باشند که در زندگی و یا کار افراد تداخل ایجاد کنند تا اختلال استرس پس از سانحه در نظر گرفته شود. 

فرد مبتلا به این اختلال اغلب کابوس می‌بیند و ممکن است دچار انزوا، تحریک‌پذیری و حس گناه شود. فرد ممکن است دچار مشکلات خواب مثل بی‌خوابی و تمرکز نیز بشود. از دیگر علائم اختلال PTSD می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فلش بک – تکرار سانحه در ذهن  
• علائم فیزیکی مثل ضربان قلب بالا یا تعریق زیاد
• دیدن کابوس یا خواب‌های بد و آشفته
• افکار ترسناک

فلش بک یا دیدن حادثۀ آسیب‌زا در ذهن ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی در روال زندگی روزمرۀ فرد شود. علائم ممکن است از افکار و احساسات خود شخص شروع شود. کلمات، اشیاء یا موقعیت‌هایی ممکن است فرد را به یاد حادثه بیندازند و باعث بروز دوبارۀ علائم شوند. این علائم ممکن است باعث تغییر روال زندگی افراد شود مثلاً پس از یک تصادف رانندگی شدید، شخصی که معمولاً رانندگی می‌کرد ممکن است دیگر حاضر نشود رانندگی کند یا حتی سوار ماشین شود.

علائم برانگیختگی و واکنش‌پذیری فرد در اختلال استرس پس از سانحه:

• به راحتی وحشت‌زده یا مبهوت‌شدن
• احساس تنش یا بی‌تابی و بی‌قراری
• حالت تدافعی داشتن
• مشکل در خوابیدن یا خواب‌ماندن
• تحریک‌پذیری و عصبانیت
• مشکل در خواب یا تمرکز
• داشتن حس گناه و شرم
• دیدن خواب‌های ترسناک که به حادثه مربوط است

علائم برانگیختگی معمولاً همیشه در فرد وجود دارند. مثلا فرد همیشه احساس استرس و عصبانیت دارد یا همیشه می‌ترسد. این علائم ممکن است انجام کارهای روزانه مثل خوابیدن، غذا‌خوردن یا تمرکز‌کردن را برای فرد دشوار کند. 

درمان اختلال استرس پس از سانحه 

تجربۀ افکار ناراحت و گیج‌کننده پس از یک رویداد آسیب‌زا طبیعی است اما اکثر افراد به‌طور طبیعی طی چند هفته بهبود می‌یابند. برخی افراد نیز پس از دریافت درمان مناسب در عرض 6 ماه بهبود می‌یابند در حالی‌که دورۀ درمان برخی دیگر ممکن است بسیار بیشتر طول بکشد و در برخی افراد این بیماری مزمن می‌شود.

اگر شما یا اطرافیانتان پس از تجربه‌ای آسیب‌زا علائم ناراحت‌کننده‌ای دارید که برایتان ایجاد مشکل کرده است، باید به روان‌شناس مراجعه کنید تا وضعیت روحی و روانی شما را بررسی کند و درمان مناسب شما را شروع کند.

 

برخی از عواملی که ممکن است باعث بهبودی فرد پس از سانحه شود:

• حمایت افراد دیگر مثل دوستان و خانواده
• داشتن یک گروه پشتیبانی پس از سانحه
• درک این‌که در هنگام مواجهه با خطر واکنش درستی نشان داده‌اند
• داشتن یک استراتژی مقابله‌ای مثبت، یا راهی برای عبور از سانحۀ بد و درس‌گرفتن از آن

با این‌حال نگران نشوید، حتی اگر سال‌ها پس از یک رویداد یا سانحه دچار اختلال استرس پس از سانحه شوید درمان خواهید شد. درمان‌های اصلی برای فرد مبتلا به PTSD عبارت از درمان دارویی، روان‌درمانی (گفت‌وگو درمانی) یا ترکیبی از هر دو است. این مسئله افراد را به‌طور متفاوتی تحت تأثیر قرار می‌دهد و درمان در هر کسی متفاوت است و درمانی که برای یک فرد مؤثر است ممکن است برای دیگری مؤثر نباشد.

اگر فرد مبتلا به این اختلال در حال گذر از ترومایی دیگر مثل بهم‌خوردن رابطه باشد، هر دوی این مشکلات باید برطرف شوند. فرد ممکن است علاوه بر این مشکل، دچار اختلال هراس، افسردگی و سوء‌مصرف مواد مخدر و الکل شود یا تمایل به خودکشی داشته باشد. درمان بستگی به شدت علائم و مدت زمان بروز آن‌ها پس از رویداد آسیب‌زا دارد. ممکن است دکتر ابتدا از شما بخواهد که علائم خود را کنترل کنید چون شاید شما بدون درمان و دارو بهبود یابید یا علائم‌تان بدتر شود.

 

درمان دارویی

برخی از پزشکان برای درمان اختلال استرس پس از سانحه داروهایی را تجویز می‌کنند که به کنترل علائمی چون غم‌ و اندوه، نگرانی، عصبانیت و احساس کرختی کمک می‌کند. بعضی داروها ممکن است برای درمان علائم خاص مثل مشکلات خواب و کابوس‌های شبانه مفید باشد. پزشک متناسب با شرایط شما داروی مناسب را برایتان تجویز می‌کند. پیش از تجویز پزشک از مصرف هرگونه دارو خودداری کنید زیرا ممکن است عوارض دارو وضعیت شما را بدتر کند.

 

 روان درمانی

روان درمانی یعنی صحبت با یک متخصص سلامت روان به‌منظور درمان یک بیماری یا ناهنجاری روانی. روان درمانی می‌تواند بین متخصص و بیمار یا به صورت گروهی در کنار باقی بیماران انجام شود. روان‌ درمانیِ اختلال استرس پس از سانحه معمولاً 6 تا 12 هفته زمان می‌برد اما ممکن است کمی بیشتر نیز طول بکشد. حمایت خانواده و دوستان در این دوره تأثیر بسزایی بر بهبود فرد خواهد داشت. مهم است که در روند درمان خود و اطرافیانتان صبور باشید و ناامید نشوید.

یکی دیگر از روش‌های درمان PTSD، رفتار درمانی شناختی یا CBT است که به دو صورت ارائه می‌شود:

• درمان از طریق مواجهه: این درمان به افراد کمک می‌کند تا با ترس خود روبه‌رو شوند و آن را کنترل کنند. در این درمان فرد به تدریج در محیطی امن در موقعیتی که برایش آسیب‌زا بوده است قرار می‌گیرد. مثلا اگر فرد طبق تجارب قبلی از ایراد سخنرانی در برابر جمع دچار حملۀ استرس می‌شود، صحبت در برابر جمع را به‌شکلی ایمن تمرین می‌کند. در این دورۀ درمانی پزشک توصیه می‌کند تا از تخیل یا نوشتن استفاده شود یا فرد از مکان سانحه بازدید نماید. درمانگر بدین طریق به فرد کمک می‌کند تا با احساسات خود مقابله کند.

• درمان بازسازی شناختی: به افراد کمک می‌کند تا خاطرات بدشان را بازسازی و وضعیت آن‌ها را به طرزی عاقلانه‌تر بسنجند چون گاهی اوقات مردم سانحه را متفاوت از نحوۀ وقوع آن به یاد می‌آورند و ممکن است در مورد چیزی که تقصیر آن‌ها نیست احساس گناه یا شرم کنند. درمانگر به افراد کمک می‌کند تا به شیوه‌ای واقع‌بینانه به آنچه روی داده است نگاه کنند.

 چطور به فردی که PTSD دارد کمک کنیم؟

هنگامی که یک دوست، همسر یا یکی از اعضای خانواده‌تان به اختلال استرس پس از سانحه دچار می‌شود تنها زندگی خودشان تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد. زندگی با فرد مبتلا به PTSD چالش‌ برانگیز است و می‌تواند بر زندگی خانوادگی و سایر روابط تأثیر بگذارد. ممکن است از بدخلقی یا دوری عزیزتان صدمه ببینید و برایتان سؤال شود که چرا آن‌ها بی‌ثبات شده‌اند و دیگر رفتار خوبی ندارند؟

ممکن است این حس به شما دست بدهد که با یک غریبه زندگی می‌کنید یا باید مراقب هر حرکت یا رفتار خود باشید. همچنین ممکن است ناامید شوید یا وظایف بیشتری بر روی دوش شما بیفتد. علائم PTSD حتی می‌تواند منجر به سوء‌مصرف مواد، بیکاری و سایر مسائلی شود که بر نهاد خانواده تأثیر می‌گذارد. خیلی سخت است که علائم بیماری کسی را به خود نگیرید اما به یاد داشته باشید که افراد گاهی کنترلی بر رفتار خود ندارند.

سیستم عصبی افرادی که به استرس بعد از سانحه دچار شده‌اند، در حالت هوشیاری دائمی گیر کرده است که باعث می‌شود همیشه احساس ناامنی یا آسیب‌پذیری داشته باشند. آن‌ها دائماً به یاد رویداد آسیب‌زا می‌افتند که منجر به تحریک‌پذیری، عصبانیت، بی‌اعتمادی، افسردگی و مسائل دیگری می‌شود و به سادگی نمی‌توان چنین احساساتی را از بین بُرد. افرادی که بعد از سانحه دچار اختلال شده‌اند معمولاً از دوستان و خانواده دوری می‌کنند شاید چون احساس شرمندگی دارند و نمی‌خواهند باری بر دوش دیگران باشند یا معتقدند دیگران نمی‌توانند آنچه را از سر می‌گذرانند درک کنند. احترام گذاشتن به مرزهای عزیزتان بسیار مهم است اما حمایت شما به او کمک می‌کند تا بر احساسات غم و اندوه و ناامیدی غلبه کند. رعایت این نکات می‌تواند مفید باشد:

• به فرد مبتلا فشار نیاورید تا با شما صحبت کند
• سعی نکنید طوری وانمود کنید که انگار همه چیز عادی است
• بگذارید تصمیم بگیرند
• استرس خودتان را تحت کنترل در آورید
• صبور باشید
• در مورد PTSD و علائمش اطلاعات کسب کنید
• بپذیرید که فرد مبتلا عواطف و عکس‌العمل‌های متفاوتی نشان خواهد داد
• به حرف‌هایشان گوش دهید
• سعی کنید دوباره اعتمادشان را جلب کنید
• با عصبانیت و رفتارهای متفاوت‌شان کنار بیایید
• به آن‌ها توصیه کنید به پزشک متخصص مراجعه کنند و اگر دوست داشتند آن‌ها را همراهی کنید

 معرفی کتاب‌هایی در ارتباط با اختلال استرس پس از سانحه

اگر خودتان، فرزندتان یا اطرافیانتان دچار اختلال استرس پس از سانحه شده‌اید، بالابردن اطلاعات‌تان در این زمینه کمک بسیار بزرگی خواهد بود. می‌توانید با مطالعۀ کتاب‌هایی که در این مقاله معرفی می‌کنیم در مورد این مسئله اطلاعات بیشتری کسب کنید.

1. آسیب‌های شدید روانی و اختلال استرس پس از سانحه در کودکان (نشر قطره)

سلامت روان کودکان و نوجوانان برای جامعه و خانواده بسیار مهم است. یک حادثۀ آسیب‌زا اگر برای خردسالان رخ ردهد باعث بروز علایم خاصی می‌شود. این نشانه‌ها ممکن است رفتاری، شناختی، جسمی و هیجانی باشد که به‌طور مستقیم به رویداد آسیب‌زا مرتبط هستند. انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان ایران اقدام به انتشار کتاب‌هایی مفید در زمینۀ اختلال استرس پس از سانحه در کودکان کرده است تا یافته‌های علمی جدید در زمینه‌های مختلف بهداشت روان کودکان و نوجوانان را با خوانندگان به اشتراک بگذارد.

یکی از این کتاب‌ها، کتاب دکتر جواد محمودی قرایی به نام آسیب‌های شدید روانی و اختلال استرس پس از سانحه در کودکان است. او این کتاب را برای آشنایی و ارتقای دانش همگانی خوانندگان و متخصصان روان‌شناسی و برای آشنایی با عوامل مؤثر در شکل‌گیری سلامت روانی کودکان و نوجوانان نوشته است. شما با مطالعۀ این کتاب متوجه خواهید شد که چه عواملی ممکن است سلامت روانی کودکان را به خطر بیندازد و چطور می‌توان از این حوادث پیشگیری کرد یا چگونه با آن‌ها روبرو شد. 

 

2. درمان شناختی رفتاری اختلال استرس پس از سانحه (نشر ارجمند)

اثرات رویداد آسیب‌زا بر کودکان ممکن است طولانی مدت، حاد و مضر باشد. شواهد نشان داده است که درمان شناختی رفتاری (CBT) یک درمان بسیار مؤثر در روان‌درمانی برای کمک به کودکان است تا بر اختلال استرس پس از سانحه و اثرات آن غلبه کنند. کتاب درمان شناختی رفتاری اختلال استرس پس از سانحه یک راهنمای گام‌‌به‌گام برای درمان رویدادهای آسیب‌زا و سوء‌استفاده در کودکان و نوجوانان است. 

ژاکلین س. فیدر و کوین ر. رونان این کتاب را در سال 2010 منتشر کردند. نویسندگان در این کتاب با استفاده از یک مدل درمان شناختی رفتاری مبتنی بر شواهد توانستند به کودکان و نوجوانان 9 تا 15 ساله برای حل علائم تروما و افزایش مهارت‌های مقابله‌ای کمک کنند. این مدل از چهار مرحله تشکیل شده است که نویسندگان طی این چهار مرحله زمینۀ روانی اجتماعی کودک و مهارت مقابله‌ای کودکان و نوجوانان را تقویت می‌کنند، از طریق قرارگرفتن تدریجی در معرض تروما آن را پردازش می‌کنند و به رفع مسائل خاصی می‌پردازند که ممکن است کودک طی حادثه به آن دچار شده باشد. کودک در طول مدت درمان تمام فعالیت‌هایش را در دفترچه‌ای ثبت می‌کند. این رویکرد برای درمان فردی طراحی شده است اما شامل جلساتی برای والدین و مراقبان نیز می‌شود. 

 

3. غلبه بر تروما و اختلال استرس پس از سانحه (نشر اسبار)

اگر دچار یک رویداد آسیب‌زا شوید ممکن است با طیف گسترده‌ای از احساسات مثل اضطراب، خشم، ترس و افسردگی مواجه شوید. حقیقت این است که هیچ راه درست یا غلطی در واکنش به تروما وجود ندارد اما راه‌هایی هست که می‌توانید روان‌تان را درمان کنید و انعطاف‌پذیری خود را بالا ببرید.

کتاب غلبه بر تروما و اختلال استرس پس از سانحه یک کتاب خودیاری است که شیلا راجا آن را در سال 2012 منتشر کرد. شیلا راجا در این کتاب درمان‌های اثبات شده‌ای مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)، رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) و درمان شناختی رفتاری (CBT) ارائه داده است تا به شما کمک کند بر علائم فیزیکی و عاطفی تروما و استرس پس از سانحه غلبه کنید.

این کتاب به شما کمک می‌کند تا از دست یادآوری خاطرات دردناک رویداد آسیب‌زا، بی‌خوابی یا سایر علائمی که ممکن است تجربه کنید خلاص شوید. همچنین کاربرگ‌ها، چک لیست‌ها و تمرین‌هایی دارد که به شما کمک می‌کند نسبت به خود احساس بهتری پیدا کنید و در مسیر بهبودی قرار بگیرید.

آیا به‌تازگی در معرض یک سانحۀ مرگبار بوده‌‎اید؟ 

سوانح تروماتیک با احساس وحشت، درماندگی، آسیب جدی یا مرگ مشخص می‌شوند. چنین سوانحی بر بازماندگان، امدادگران، دوستان و بستگان قربانیانی که درگیر سانحه بوده‌اند تأثیر می‌گذارد. همچنین این سوانح ممکن است بر افرادی که رویداد را به صورت مستقیم در تلویزیون یا رسانه‌های اجتماعی دیده‌اند نیز اثر بگذارند. 

واکنش افراد به یک سانحه ممکن است متفاوت باشد. فرد ممکن است دچار ترس، اندوه و افسردگی شود و واکنش‌‌های فیزیکی و رفتاری مثل حالت تهوع، سرگیجه، تغییر در اشتها و الگوی خواب و همچنین کناره‌گیری از فعالیت‌های روزانه را تجربه کند. برگشتن به حالت طبیعی پس از تروما ممکن است هفته‌ها تا ماه‌ها طول بکشد. شاید برداشتن اولین قدم برای کمک به خودتان بسیار سخت باشد. درک این نکته مهم است که اگرچه ممکن است مدتی طول بکشد اما بهتر خواهید شد. 

اقداماتی برای مقابله با سانحه یا تروما:

• این را بدانید که علائم شما مخصوصاً پس از تجربۀ سانحه‌ای دردناک بسیار طبیعی است
• سعی کنید مثل سابق به فعالیت‌های روزانۀ خود ادامه دهید
• تعارضات روزانۀ خود را حل کنید تا بر استرس شما اضافه نکنند
• به دلیل استرس، ترس و انزجار از موقعیت‌ها، افراد و مکان‌هایی که شما را به یاد آن سانحه می‌اندازند دوری نکنید
• راهی برای آرام کردن خود پیدا کنید
• با خود مهربان باشید
• در فعالیت‌های تفریحی و دورهمی‌های خانوادگی شرکت کنید
• یادتان نرود که نمی‌توانید همه چیز را کنترل کنید
• برای کمک به کاهش استرس، فعالیت‌های بدنی ملایم داشته باشید یا ورزش کنید
• برای خود اهداف واقع‌بینانه تعیین کنید
• سعی کنید وقت خود را با افراد دیگر بگذرانید و با یک دوست یا خویشاوند قابل اعتماد صحبت کنید
• در مورد چیزهایی که ممکن است علائم‌تان را تشدید یا تحریک کنند به دیگران بگویید
• انتظار بهبود آنی نداشته باشید؛ بهبودی تدریجی حاصل می‌شود
• مکان‌هایی را پیدا کنید که در آن‌جا آرامش داشته باشید
• از پزشک و متخصص کمک بگیرید