وسواس فکری چیست؟

به‌طور روزانه معمولاً 6200 فکر به ذهن هر شخصی خطور می‌کند که برخی از آن‌ها ممکن است هشداردهنده، ناخواسته یا عجیب‌وغریب باشند. تقریباً گهگاهی افکار ناخواسته و مزاحم از ذهن همهٔ ما عبور می‌کند که به آن وسواس فکری می‌گویند. وسواس فکری یک فکر مزاحم و ناخواسته است. این نوع فکر به صورت یک انگارۀ ذهنی، تصویر، تکانه، کشانه و خاطره و یا به صورت دیگری مانند مفروضات و محفوظات درونی ظاهر می‌شود و شما آن‌ها را به عنوان یک رویداد ناخواسته و پریشان‌کننده تجربه می‌کنید. 

به گفتهٔ انجمن اضطراب و افسردگی آمریکا، بیش از شش میلیون آمریکایی با افکار مزاحم یا وسواس فکری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. گاهی اوقات افکار مزاحم با یک اختلال سلامت روان مانند اختلال وسواس فکری-اجباری یا همان OCD همراه است، که در این صورت افکار آن‌قدر آزاردهنده می‌شوند که مجبور می‌شوید دست به رفتارهای تکراری یا اجباری برای جلوگیری از آن‌ها بزنید. 

چرا دچار وسواس فکری می‌شویم؟

افکار مزاحم یا وسواس فکری اغلب با استرس یا اضطراب تحریک می‌شوند. آن‌ها همچنین ممکن است یک مشکل کوتاه مدت ناشی از عوامل بیولوژیکی مانند تغییرات هورمونی باشند. مثلاً خانم‌ها پس از زایمان، بیشتر ممکن است دچار وسواس فکری شوند. دکتر ویلیامز می‌گوید: «هر عامل استرس‌زا در زندگی، اگر به قدر کافی جدی و بزرگ باشد، می‌تواند شما را دچار وسواس فکری بکند.»

وسواس فکری در صورت تجربهٔ اختلال استرس پس از سانحه مانند تصادف یا حمله‌ای خشونت‌آمیز می‌تواند زندگی را برایتان تبدیل به جهنم کند و بسیار استرس‌زا باشد. دکتر کَری‌آن ویلیامز، مدرس روان‌پزشکی دانشکدهٔ پزشکی هاروارد معتقد است که بسیاری از افرادی که با وسواس فکری درگیرند و این افکار را تجربه می‌کنند، لزوماً اختلال سلامت روان ندارند. 

دکتر اولیورا بوگونوویچ، استادیار روان‌پزشکی دانشکدهٔ پزشکی هاروارد می‌گوید: «این روزها بسیاری از زنان استرس قابل‌توجهی را تجربه می‌کنند. علائم اضطراب ممکن است با عبور زنان به مرحلهٔ متفاوتی از زندگی رخ دهد. ممکن است وسواس فکری در زنان باعث منزوی‌شدن آن‌ها شود یا ترس از پیری یا ابتلا به بیماری‌های جسمی را افزایش دهد. همین امر می‌تواند در بسیاری از زنان منجر به افزایش اضطراب و در برخی موارد، وسواس فکری شود.»

با این‌که افکار مزاحم ممکن است آزادهنده باشند اما لزوماً خطرناک نیستند یا نشان نمی‌دهند که شما تمایل دارید طبق افکاری که به سرتان می‌زند عمل کنید. دکتر ویلیامز عنوان می‌کند که مردم اغلب از صحبت کردن دربارهٔ وسواس فکری خجالت می‌کشند یا شرم دارند که این مشکل را عنوان کنند، او می‌گوید: «وقتی بیماران با من در مورد وسواس فکری صحبت می‌کنند، در ادامه عنوان می‌کنند که «دیوانه نیستند!» اما چنین فکرهای عجیبی به سرشان می‌زند و فکر می‌کنند مشکل جدی یا حادی دارند.»

وسواس فکری نشانه‌هایی دارد که بد نیست حواستان به آن‌ها باشد. مثلاً یکی از نشانه‌های آن افکار غیرعادی است. افکاری که معمولاً به سرتان خطور نمی‌کرده و از دیگر افکارتان متفاوت است یا ممکن است به‌طور غیرمشخصی خشونت‌آمیز باشد. 

چطور با وسواس فکری مقابله کنیم؟

وسواس فکری به این معنی است که فکری آزاردهنده به ذهنتان رسیده است و به‌شدت دوست دارید آن را از ذهن‌تان بیرون کنید، یا کنترل افکارتان برایتان سخت شده و دچار افکار بیهوده و تکراری هستید که هیچ سودی برایتان ندارد. دکتر ویلیامز توصیه می‌کند که به جای مبارزه با وسواس فکری و این افکار مزاحم بهتر است یاد بگیرید چطور با آن‌ها زندگی کنید. بنابراین وقتی این افکار ظاهر شدند، کار‌های زیر را انجام دهید:

1. افکار مزاحم را تشخیص دهید. با خودتان بگویید این یک فکرِ مزاحم است؛ این طرز فکرِ واقعی من نیست، چیزی نیست که به آن اعتقاد دارم و آن چیزی نیست که دلم می‌خواهد انجام دهم.

2. با این افکار نجنگید و آن‌ها را سرکوب نکنید. وقتی فکری به سرتان می‌افتد آن را بپذیرید و سعی نکنید آن را به زور از ذهن خود بیرون کنید وگرنه مصرانه‌تر به ذهن شما می‌چسبند.

3. خودتان را قضاوت نکنید. بدانید که داشتن فکری عجیب یا آزاردهنده لزوماً نشان از مشکلی جدی در شما نیست.

4. بر اساس افکار مزاحم یا تکراری خود اقدام به کاری نکنید.

5. دنبال معنای پنهان در پسِ این افکار نگردید.

چه زمانی باید به دکتر مراجعه کرد؟

اگر افکار ناخواسته زندگی روزمرهٔ شما را مختل کرده‌اند، به‌ویژه اگر جلوی توانایی شما در کارکردن یا انجام کارهایی را که از آن لذت می‌بردید گرفته‌اند، حتماً به یک متخصص سلامت‌روان مراجعه کنید. البته حتی اگر این افکار چندان مزاحم شما نباشند هم می‌توانید با یک متخصص مشورت کنید تا جلوی مشکلات احتمالی را بگیرید. 

درمان شناختی-رفتاری روشی است که اغلب در کمک به کسانی که دچار وسواس فکری شده‌اند به کار می‌رود. این درمان گفت‌وگوی درمانی مبتنی بر شواهد روان‌درمانی است که به افکار و رفتاری‌هایی می‌پردازد که در ایجاد اضطراب نقش دارند. این فرآیند ممکن است به شما کمک کند برخی از الگوهای فکری همیشگی خود را تغییر دهید و شما با کمک این روش می‌توانید این افکار را راحت‌تر مدیریت کنید و این افکار دیگر مانند قبل به‌طور مداوم وارد ذهن شما نمی‌شوند. 

افکار مزاحم یا وسواس فکری را می‌توان با پرداختن به مشکلات اساسی مانند اضطراب، استرس یا سابقهٔ تروما نیز مدیریت کرد. حتماً هنگام مراجعه به متخصص افکار خود را با او به اشتراک بگذارید و به یاد داشته باشید حتی اگر افکارتان بسیار آزاردهنده است ـ آن‌قدر که نتوانید از آن‌ها صحبت کنید ـ درمانگر همچنان می‌تواند به شما کمک کند. بد نیست این را نیز بدانید که شاید مشکلتان کوتاه‌مدت باشد و نیاز به کمک مادام‌العمر نداشته باشید و تنها با چند جلسهٔ درمانی مشکل شما رفع شود.

معرفی کتاب‌هایی دربارۀ وسواس فکری

اگر افکار مزاحم یا نشخوار فکری دارید ممکن است به دلیل این باشد که استرس دارید یا بیش از حد خسته هستید. می‌توانید با مطالعهٔ کتاب‌های زیر با وسواس فکری آشنا شوید، کمی به ذهنتان سروسامان دهید و یاد بگیرید چطور وسواس فکری را کنترل کنید.

 

کتاب کار ذهن آگاهی برای اختلال وسواس

شاید وسواس فکری شما را دچار ترس‌های غیرمنطقی کند یا حتی ممکن است احساس کنید یک زندانی هستید که در دام افکار مزاحم خود گرفتار شده‌اید. جان هرشفیلد و تام کاربوی دو تن از درمانگران برجستهٔ اختلال وسواس هستند. آن‌ دو با ترکیب شیوه‌های ذهن‌آگاهی با رفتار درمانی-شناختی، در این کتاب ابزارهای علمی و در دسترسی را برای مدیریت افکار ناخواسته در اختیار شما قرار می‌‌دهند. با این کتاب کار می‌توانید ذهن خود را به لحظهٔ حال بکشانید و یاد بگیرید که چطور افکار مزاحم و تحریف‌شده‌تان را به چالش بکشید و چطور این افکار را واقعی تلقی نکنید و نگذارید بر احساستان تأثیر بگذارند.

افکار منفی‌ات را دور نریز

یکی از مهم‌ترین رویکردها برای کنترل و مدیریت وسواس فکری این است که نباید با آن درگیر شوید یا سعی کنید این افکار را به زور از ذهنتان خارج کنید. متأسفانه ما به‌دلیل شناخت ناکافی، خلافِ این کار را انجام می‌دهیم و دوست داریم مشکلات روحی‌مان را به جای درمان، سرکوب کنیم. حالا مرتضی رجب‌نیا در کتابِ افکار منفی‌ات را دور نریز به شما نشان می‌دهد چطور می‌‌توانید بدون سرکوب کردن با افکار مزاحمتان کنار بیایید. با خواندن این کتاب دید بازتری نسبت به فکرها و احساسات منفی پیدا خواهید کرد.

زیاد بهش فکر نکن

بیش‌ازحد فکر کردن و نشخوار ذهنی مانند گم‌شدن در یک هزارتو است. اگر ندانید چطور باید با افکار ناخوانده کنار بیایید کم‌کم دچار تشویش و اضطراب می‌شوید. روان‌شناس آمریکایی، نیک ترنتون، در کتاب زیاد بهش فکر نکن، با معرفی 23 تکنیک متفاوت، به سراغ مخوف‌ترین مشکل قرن یعنی همان نشخوار ذهنی و وسواس فکری رفته است و به شما نشان می‌دهد چطور نشخوار فکری را متوقف کنید، استرس‌‌هایتان را از بین ببرید، ذهنتان را پاکسازی کنید و روی زمان حال تمرکز کنید. اگر دائماً فکرتان مشغول است، حتی به فکرهایتان هم فکر می‌کنید و حوادث گذشته را تجزیه‌وتحلیل می‌کنید و نگران اتفاقات آینده هستید، این کتاب برای شماست.

مدیریت افکار ناخوانده و مزاحم

اگر افکار ناخواسته، مزاحم، ترسناک یا حتی آزاردهنده دارید، حتماً به این فکر افتاده‌اید که این افکار چه معنایی دارند. شاید با خودتان فکر کنید این افکار پیامی برایتان دارند اما سالی ِام. وینستون و مارتین اِن. سیف معتقدند که این‌ها فقط افکار هستند و لزوماً معنای خاصی ندارند. این دو نویسنده در این راهنمای دلسوزانه از انواع افکار مزاحم و افسانه‌هایی می‌گویند که ذهن شما را احاطه کرده و شما را در چرخهٔ نشخوار فکری ناخواسته انداخته‌اند. این کتاب تکنیک‌هایی را به شما یاد می‌دهند که می‌توانید برای خلاص شدن از شر افکار مزاحم از آن‌ها استفاده کنید. در نهایت با کمک این کتاب یاد خواهید گرفت که با افکارتان کنار بیایید و روی زندگی‌تان تمرکز کنید.

رهایی از افکار سمی

کتاب رهایی از افکار سمی اثر زویی مک‌کی مربی ارتباطات و سبک زندگی آمریکایی است. زویی مک‌کی معتقد است که برای رسیدن به موفقیت در زندگی و داشتن یک زندگی ارزشمند باید در زمان حال زندگی کنید و تمرکز کافی برای پیش‌بُردن اهدافتان داشته باشید. او در کتاب رهایی از افکار سمی به شما یاد می‌دهد چطور قدرت مغز خود را به حداکثر برسانید و افکار خود را کنترل کنید. او در این کتاب سه حقیقت را دربارهٔ استرس به شما می‌آموزد و به شما نشان می‌دهد از استرس به نفع خود در زندگی استفاده کنید، بر ترس از شکست غلبه کنید و با ذهنی منظم زندگی بدون استرس و متعادل‌تری را تجربه کنید. مهم‌تر از همه زویی در این کتاب به شما یاد می‌دهد با خودگویی‌های منفی، اهمال کاری و رفتارهای ناخواسته مقابله کنید. 

گندزدایی از مغز

فیث جی هارپر مشاور حرفه‌ای، متخصص هیپنوتیزم درمانی بالینی و متخصص تغذیه است. او در کتاب گندزدایی از مغز به شما یاد می‌دهد چطور با مشکلات و مسائل سلامت روان کنار بیایید، مشکلاتی که زندگی میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان نابود کرده است. او در این کتاب از وسواس فکری پس از حوادث مختلف می‌گوید و بحث اصلی او در این کتاب این است که مغز چگونه به پردازش خاطرات می‌پردازد. با مطالعهٔ کتاب گندزدایی از مغز می‌توانید از دستِ نگرانی، افسردگی، خشم،‌ هراس و وسواس خلاص شوید و محرک‌های خود را کشف کنید تا بتوانید به موفقیت برسید و آینده‌ای سالم از نظر عاطفی داشته باشید.