تاریخچه ادبیات ترکیه: از سنت شفاهی تا مکتوب

برای درک درست ادبیات ترکیه، باید سنت داستان‌سرایی شفاهی را از شعر و نثر دیوان عثمانی و همچنین نویسندگان قرن ۱۹ و ۲۰ را از هم جدا کنیم. ادبیات ترکیه را می‌توان به دوره‌های «پیش از اسلام»، «اسلامی (عثمانی)» و «مدرن» تقسیم کرد. ادبیات پیش از اسلام بیشتر حول ادبیات حماسی و شعر عامیانه می‌چرخید. کتاب «دده قورقود» که به زبان آذربایجانی نوشته شده و ماجراهای «کور اوغلو» را شرح می‌دهد، نمونهٔ بارز این سنت حماسی است.

ادبیات ترکیه در قرن سیزدهم پا گرفت و در طول امپراتوری عثمانی تا اوایل قرن بیستم به تکامل رسید. برخلاف ادبیات مکتوب، ترکیبات شفاهی اولیه ادبیات ترکیه تحت تأثیر اسلام یا زبان فارسی قرار نگرفت؛ بلکه ارتباط تناتنگی با سنت‌های عشایری آسیای مرکزی داشت. دورهٔ کلاسیک ادبیات ترکیه با حکومت عثمانی همراه بود و دقیقاً در همان زمان ادبیات ترکیه شکوفا شد. در دوران جمهوری، ترکیه از شعر دیوان عثمانی فاصله گرفت و این روند در جریان اصلاحات ادامه داشت. 

 

ادبیات ترکیه در دوران پیش از اسلام

در دوران پیش از اسلام اغلب آثار شاعران ترکیه را در مراسم‌های مذهبی با سازهای سنتی اجرا می‌کردند. یکی از این نمونه‌ها مجموعه داستان‌های پسر جوانی به نام «کلوگلان» است که به سختی همسری پیدا می‌کند، به مادرش کمک می‌کند و با همسایه‌های پردردسرش سروکله می‌زند؛ نوعی شعر عامیانه که براساس بت پرستی و سنت سکولار بود. پس از آن ادبیات عامیانهٔ ترکیه، نفوذ صوفیانه را تجربه کرد و به «خانقاه» معروف شد. عاشق پاشا و یونس امره از معروف‌ترین و برجسته‌ترین شاعران قرن سیزدهم و چهاردهم ترکیه بودند.

 

ادبیات ترکیه در دوران اسلام

همان‌طور که گفتیم، دیوان بر ادبیات ترکیه غالب شده بود و مثنوی (دو بیتی‌های با قافیه) و قصیده (ستایش خداوند یا راهبران برجسته مسلمان) در آن دوران پیشرو بودند. ژانرهای بعدی ادبیات عثمانی «سارکی» به معنای آهنگ و «تازه‌گی» به معنای آزادی بیان بودند. پس از مدتی غزل رواج یافت که دربارهٔ عشق بود و اغلب با آلات موسیقی اجرا می‌شد. اشعار عثمانی در قرون ۱۵، ۱۶ و ۱۷ نشان‌دهندهٔ آمیزه‌ای از زبان‌های ترکی، فارسی و عربی بودند. 

پدر ادبیات ترکیه: یاشار کمال

کمال صادق گوکچَلی با نام ادبی «یاشار کمال» را پدر ادبیات ترکیه می‌دانند چون زمانی که ادبیات ترکی پس از اصلاحات زبانی آتاتورک در دهه ۱۹۳۰ دوران سختی را می‌گذراند؛ توانست از زبان ترکی به عنوان زمانی کاملاً مستقل و مجزا استفاده کند. معروف‌ترین اثرش «اینجه ممد» بود که به شهرت جهانی رسید و کاندیدای دریافت جایزهٔ نوبل ادبیات شد. او در طول زندگی خود ۳۶ رمان نوشت و ۳۸ جایزهٔ ادبی دریافت کرد. از مهم‌ترین آثار این نویسنده، می‌توانیم به آثار زیر اشاره کنیم.

 

قهر دریا | یاشار کمال | رحیم رئیس نیا | نشر نگاه

یاشار کمال در این اثر هم مانند دیگر آثارش به اختلافات طبقاتی پرداخته و تصویری از شکاف‌ها و گسست‌های طبقاتی در ترکیه به دست خواننده می‌دهد. رمان قهر دریا داستان برخورد تصادفی خشونت‌آمیزی در دهکدهٔ ماهیگیری کوچکی در نزدیک استانبول ترکیه است که منجر به قتل می‌شود و اهالی سلیم ماهیگیر را عامل آن می‌دانند. سلیم پس از تجربهٔ زندگی‌ای تلخ و تاریک و پس از مشاهده شقاوت و سنگدلی انسان‌ها، سرانجام آزادی را در دنیای روشن و شفاف دریا می‌یابد. قهر دریا یکی از تأثیرگذارترین رمان‌های یاشار کمال است.

پرندگان نیز رفتند | یاشار کمال | مصطفی ایلخانی‌زاده | نشر ثالث

این رمان داستان سه نوجوان است که به سنتی قدیمی، پرندگان همیشه در پرواز بر فراز استانبول را با تورها و دام‌هایشان شکار می‌کند اما یاشار کمال که همیشه داستان‌های مردم معمولی و پایین‌دست استانبول را روایت کرده است و به اختلاف طبقاتی می‌پردازد با زیرکی تمام از این موضوع استفاده کرده تا مضامینی مانند بی‌عدالتی، تبعیض و البته جهل را به تصویر بکشد. این رمان داستان زندگی این سه نوجوان در شهری است که مسلمان، مسیحی و یهودی را در خود جای داده است.

ادبیات مُدرن ترکیه

به‌رغم مشکلات سیاسی متعدد در دوران انقلاب مشروطه‌خواهانه در امپراتوری عثمانی که در سال ۱۹۰۸ رخ داد؛ کاهش نسبی سانسور در مقایسه با رژیم قبلی به نویسندگان ادبیات ترکیه آزادی بیان بیشتری داد و آن‌ها هم از نظر موضوعی و هم از نظر سبک به سرعت از آن بهره بردند. «رفیق خالد کارای» روزنامه‌نگاری بود که در آن دوران تبدیل به یکی از برجسته‌ترین نویسندگان داستان کوتاه در ترکیه شد. ستون‌های سیاسی او که عمدتاً طنزآمیز بودند بین سال‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۳ در مجله‌های مختلف منتشر شدند. عقیده‌های سیاسی او که عمدتاً در نوشته‌هایش بیان مشخص بود، منجر به تبعید وی از سال ۱۹۱۳ تا ۱۹۱۸ به آناتولی و پس از آن به لبنان و سوریه شد. 

سایر نویسندگانی که در اوایل قرن بیستم پدیدار شدند اغلب از داستان کوتاه به عنوان وسیله‌ای برای تعلیم اجتماعی و تفسیر استفاده کردند. یکی از برجسته‌ترین چهره‌های این دوره «خالده ادیب آدیوار» بود که به همراه «یونس نادی» خبرگزاری آناتولی را بنیان نهاد. او که در کالج آمریکایی دختران در استانبول تحصیل می‌کرد بعداً در دانشگاه استانبول به تدریس ادبیات مشغول شد و برخی از معروف‌ترین آثار خود را به زبان انگلیسی نوشت. او و همسرش در سال ۱۹۲۳ به شورش آتاتورک علیه متفقین و دولت عثمانی پیوستند و از ترکیه تبعید شدند.

 

نویسندگان ترکیه‌ای برندهٔ جایزهٔ ادبی

از میان بهترین نویسندگان ادبیات ترکیه که جوایز زیادی بُرده‌اند می‌توانیم به اورهان پاموک و الیف شافاک اشاره کنیم. 

اورهان پاموک: برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات

فریت یا فرید اورهان پاموک رمان‌نویس و فیلم‌نامه‌نویس نامدار ترکیه‌ای است. او اولین نویسندهٔ ترکی است که برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات شد. او یکی از برجسته‌ترین رمان‌نویسان ترکیه است که بیش از ۱۳ میلیون نسخه از آثارش در سراسر جهان به فروش رفته و به ۶۳ زبان ترجمه شده‌اند و همین او را به پرفروش‌ترین نویسندهٔ کشور ترکیه نیز تبدیل کرده است. او استاد رابرت بینگ فونگ تامِ رشتهٔ علوم انسانی دانشگاه کلمبیا است که در آن‌جا نویسندگی و ادبیات تطبیقی تدریس می‌کند. پاموک در سال ۲۰۱۸ عضو انجمن فلسفهٔ ایالات متحده شد. از جمله بهترین و پرفروش‌ترین آثار پاموک می‌توانیم به کتاب‌های زیر اشاره کنیم.

 

خانهٔ خاموش | اورهان پاموک | مژده الفت | نشر ماهی

خانهٔ خاموش دومین رمان اورهان پاموک در سال ۱۹۸۳ منتشر شد. در این رمان نویسنده داستان هفته‌ای را روایت می‌کند که در آن سه خواهر و برادر به دیدن مادربزرگ خود در شهر کوچکی در نزدیکی استانبول می‌روند. کتاب از ۳۲ فصل تشکیل شده که هر فصل از دیدگاه راوی متفاوتی به صورت اول شخص روایت می‌شود. این رمان حکایت سه نسل است، داستان پیرزنی عبوس، گورزادی مهربان و مردی دلبسته تاریخ و گسسته از خانواده و جوانانی آرمانگرا که نویسنده با کمک آن‌ها سال‌های سیاه دهه هشتاد ترکیه را به تصویر کشیده است.

کتابِ سیاه | اورهان پاموک | عین له غریب | نشر چشمه

کتاب سیاه، همان رمانی است که اورهان پاموک را صاحب جایزهٔ نوبل ادبیات کرد. این کتاب در سال ۱۹۹۰ به زبان ترکی منتشر شد و در سال ۱۹۹۴ به زبان انگلیسی ترجمه شد. نویسنده در این رمان داستان وکیلی را روایت کرده است که متوجه می‌شود همسرش «رویا» به‌طور مرموزی و با توضیحاتی بسیار کم او را ترک کرده است. او در شهر سرگردان می‌شود و به دنبال سرنخ‌هایی برای پیدا کردن همسرش می‌گردد و مشکوک است که همسرش با برادر ناتنی‌اش رابطه داشته است و اتفاقاً برادرش را نیز نمی‌تواند پیدا کند. جست‌وجوی قهرمان داستان برای یافتن همسرش، موضوع اصلی رمان را شکل داده است.

الیف شافاک: نویسنده و دانشمند علوم سیاسی

الیف شافاک رما‌ن‌نویس، مقاله‌نویس، سخنران و دانشمند علوم سیاسی بریتانیایی-ترکی است. او به زبان انگلیسی می‌نویسد و تاکنون ۲۱ کتاب از این نویسنده منتشر شده است. بیشتر مردم او را به‌خاطر رمان «ملت عشق» و «سه دختر حوا» می‌شناسند. آثار او به ۵۷ زبان زندهٔ دنیا ترجمه شده‌اند و نامزد دریافت چندین جایزهٔ ادبی شده است. فایننشال تایمز او را «برجسته‌ترین رمان‌نویس زن ترکیه» معری کرد و چندین اثر او در ترکیه و به صورت بین‌المللی پرفروش شده‌اند. آخرین رمان او «درختان گمشده» پرفروش‌ترین کتاب بین‌المللی شد و بی‌بی‌سی رمان «ملت عشق» را در فهرست ۱۰۰ رمان برتر دنیا قرار داد. از جمله خواندنی‌ترین رمان‌های الیف شافاک می‌توانیم به کتاب‌های زیر اشاره کنیم.

 

شهری بر لبه آسمان | الیف شافاک | رضا اسکندری آذر | نشر نون

شهری بر لبهٔ آسمان داستانی بلندپروازانه و جسوران دربارهٔ زندگی پسری ۱۲ ساله است که ورودش به قصر پادشاهی با شکل‌گیری دسیسه‌ها و فتنه‌هایی همراه می‌شود که زندگی او را همیشه تغییر می‌دهد. این رمان بازه‌ای حدوداً صدساله از دوران امپراتوری را دربرمی‌گیرد. در قرن شانزدهم میلادی پسری به نام جهان به استانبول قدم می‌گذارد و در دربار عثمانی شغلی را برعهده می‌گیرد و دیری نمی‌گذرد که به مهربانو، دختر سلطان، دل می‌بندد. این رمان داستانی خواندنی از عشق، آزادی و خلاقیت است و خواننده شما را به سفری اسرارآمیز در قلمروی ناشناخته‌های معماری، عرفان و اندرونی دربار عثمانی می‌کشاند. رمان شهری بر لبهٔ آسمان نامزد دریافت جایزهٔ گودریدز شد.

جزیره درختان گمشده | الیف شافاک | ندا رحمانی | نشر چترنگ

جزیرۀ درختان گمشده داستان درخت و انسان است؛ درختی که از شاخه‌ای بریده، در خاک دیگری ریشه می‌دهد و انسان‌هایی که از مام وطن کوچ می‌کنند و در سرزمینی دیگر خانه می‌کنند، به امید شروعی دوباره؛ اما گذشته، انگار در ژن‌های آن‌ها ثبت شده باشد، به نسل بعدی منتقل می‌شود و تاریخ میراثی است که در ناخودآگاه آن‌ها به حیات خود ادامه می‌دهد. شافاک در این کتاب روایات تاریخی و رنج بشر و طبیعت را در حکایتی شاعرانه در هم آمیخته و داستانی خواندنی و در خور تأمل خلق کرده است.

نویسندگان مدرن ترکیه

مسلماً اورهان پاموک و الیف شافاک شناخته‌شده‌ترین و برجسته‌ترین رمان‌نویس‌های ترکیه هستند اما ادبیات ترکیه تنها به این نویسندگان ختم نمی‌شود. چندین نویسندهٔ دیگر نیز هستند که با آثار برجستهٔ خود، فرهنگ و تاریخ ترکیه را به تصویر کشیده‌اند و ما مطالعهٔ آثارشان را به همهٔ شما توصیه می‌کنیم.

عزیز نسین

محمد نُصرت معروف به عزیز نسین، نویسنده، مترجم و طنزنویس ترکیه‌ای است که در سال ۱۹۱۵ به دنیا آمد و در ۱۹۹۵ درگذشت. آثار او به بیش از ۳۰ زبان زندهٔ دنیا ترجمه شده‌اند. او در سال‌های پایانی عمرش به مبارزه برای آنچه نادانی می‌دانست پرداخت و به آزادی بیان معتقد بود. او همچنین یک فعال سیاسی بود و پس از کودتای نظامی ۱۹۸۰ به رهبری کنان اورن، در میان دیگر روشنفکران ترکیه با ظلم شدیدی مواجه شد. عزیز نسین با صدور طومار روشنفکران که به امضای هنرمندان بسیار برجسته‌ای رسیده بود؛ تعدادی را از روشنفکران را به شورش علیه حکومت نظامی دعوت کرد. فقر اقتصادی در جامعهٔ ترکیه، شکاف‌های فرهنگی میان قشرهای مختلف و حتی تأثیر مذهب میان خانواده‌ها و بازتاب آن در جامعه مشترک‌ترین موضوعات داستان‌های عزیز نسین هستند. از جمله خواندنی‌ترین آثار عزیز نسین، می‌توانیم به کتاب‌های زیر اشاره کنیم.

 

سگ‌کشی | عزیز نسین | عارف جمشیدی | نشر افق

عزیز نسین در کتاب سگ‌کشی، داستانی فراموش‌نشدنی از زندگی را خلق کرده است. او در این رمان سعی کرده است با تعریف کردن داستانِ یک زندگی ساده، وقایع سیاسی و اجتماعی جامعه را به تصویر بکشد. نسین در همهٔ جزئیات داستانش عمیق می‌شود و سعی دارد در این داستان با کلمات خود انتقادها را به نحوهٔ ادارهٔ کشور و سیاستمداران وارد سازد. 

مگه تو مملکت شما خر نیس؟ | عزیز نسین | ارسلان فصیحی | نشر ققنوس

عزیز نسین نویسندگی را از سال ۱۹۴۵ با نوشتن برخی مقاله‌ها در مجلات شروع کرد و نوشتن را تا پایان عمرش ادامه داد. او طنزنویسی چیره‌دست بود و جوایز زیادی را نیز برای نوشتن آثار طنز کسب کرد. این کتاب مجموعه‌ای از آثار برگزیدهٔ عزیز نسین است که مترجم آن‌ها از کل آثارش انتخاب کرده و ترجمه کرده است.

سرای شاهینر

سِرای شاهینر در سال 1984 به دنیا آمد. او نویسندهٔ ترکی است و لیسانس روزنامه‌نگاری و کارشناسی ارشد رشتهٔ سینما دارد. در سال 2006، داوران «جایزهٔ یاشار نبی نائیر» اولین مجموعه داستانش را شایستهٔ تقدیر دانستند و در 2012 مجموعه داستان دیگرش موفق به دریافت «جایزهٔ ادبی یونس نادی» شد. در سال 2022 نیز تازه‌ترین رمانش برندهٔ «جایزهٔ ادبی دویگوآسِنا» شد. خواندنی‌ترین اثر این نویسنده را در ادامه به شما معرفی کرده‌ایم.

 

پله پله تنهایی | سرای شاهینر | مژده الفت | نشر  برج

رمان پله پله تنهایی اثر سِرای شاهینر نویسندهٔ ترکی است. این کتاب اولین‌بار در سال 2017 منتشر شد و نویسنده در آن به موضوع تنهایی پرداخته است. تنها شخصیت رمان پله پله تنهایی آن‌قدر زنده و جان‌دار است که حس می‌کنیم دستمان را گرفته است و ما را با خود به این‌سو و آن‌سوی استانبول می‌برد. گاه با این شخصیت به حیاط مسجدی پا می‌گذارید و گاهی جلوی شمعدان کلیسایی می‌ایستید و تا پایان راه با او همراه می‌شوید تا ببینید آیا درنهایت به آرزویش می‌رسد یا نه. بر اساس رمانِ پله پله تنهایی نمایشی نیز ساخته و اجرا شده است.

فریده چیچک اوغلو

این نویسنده در سال ۱۹۵۱ در آنکارا به دنیا آمد. تحصیلاتش را در رشتهٔ معماری در دانشگاه میدل‌ایست آنکارا به پایان رساند و راهی آمریکا شد. او مدرک دکترایش را در رشتهٔ معماری در سال ۱۹۷۶ از دانشگاه پنسیلوانیا گرفت و پس از آن به ترکیه بازگشت و به تدریس مشغول شد. در ۱۹۸۰ به دلایل سیاسی بازداشت و به چهار سال زندان محکوم شد و پس از آزادی، به عنوان ویراستار در یک انتشارات مشغول به کار شد. از جمله خواندنی‌ترین آثار او، می‌توانیم به کتاب‌های زیر اشاره کنیم.

 

آن سوی آب | فریده چیچک اوغلو | مژده الفت | نشر خانه هنر مد

این رمان داستان عبور از مرز و رسیدن به آزادی است. فریده چیچک اوغلو در این رمان امید رسیدن به آزادی را به تصویر کشیده است. او در این رمان با قلم توانمندنش شما را به سفری طولانی در دنیای عمیق احساسات بشری می‌کشاند؛ سفری که در دورانی تاریک مبادله ۱۹۲۴ بین ترکیه و یونان آغاز شده و به سال‌های سیاه کودتای نظامی یونان می‌رسد. 

نگذار به بادبادک‌ها شلیک کنند | فریده چیچک اوغلو | فرهاد سخا | نشر ماهی

این رمان داستان پسر کوچکی است که به دلیل زندانی‌بودن مادرش، در زندان زنان بزرگ شده است و بیرون از زندان نیز هیچ‌کسی را ندارد. او در طول سال‌ها به محیط زندان عادت کرده و در میان زندانیان بیش از همه به «اینجی» وابسته است. زمانی که اینجی آزاد می‌شود، او دچار افسردگی شده و مرتب برای او نامه می‌نویسد اما هیچ‌کدام از نامه‌هایش به دست اینجی نمی‌رسند. این داستان در قالب نامه‌نگاری نوشته شده است و نویسنده در آن به مضامینی همچون انسانیت، آزادی و عدالت پرداخته است.