به لحاظ تاریخی می‌توان گفت سوسیالیسم واکنشی به فردمداری و لیبرال دموکراسی عصر جدید بود. سوسیالیست‌ها بر این باورند که لیبرال دموکراسی، اختلاف طبقاتی را از میان نمی‌برد و حتی کاهش هم نمی‌دهد؛ بلکه روز‌به‌روز به آن می‌افزاید و پیگیری منافع فردی، خودبه‌خود به نفع اجتماع نمی‌انجامد، بلکه به نظر آن‌ها دخالت اکثریت و دولت به نام نمایندهٔ اکثریت، می‌تواند نفع عمومی را از گزند افراد آزمند در امان نگه دارد.

برخلاف سرمایه‌داری که به موجب آن صاحبان مشاغل ابزارهای تولید را کنترل می‌کنند و برای استفاده از این ابزار به کارگردان دستمزد می‌پردازند، سوسیالیسم مالکیت و کنترل مشترک را در میان طبقهٔ کارگر متصور است.

 

ویژگی‌های سوسیالیسم

در یک سیستم صرفاً سوسیالیستی، تمام تصمیمات تولید و توزیع را جمعی به دست می‌گیرد که یک برنامه‌ریز مرکزی یا ارگان دولتی آن را کنترل می‌کند. با این‌حال تعاونی‌های کارگردی شکلی از تولید اجتماعی هستند. نظام‌های سوسیالیستی تمایل دارند سیستم‌های رفاهی و شبکه‌های ایمنی اجتماعی قوی داشته باشند، به‌طوری که افراد برای همه‌چیز، از غذا گرفته تا مراقبت‌های بهداشتی، به دولت متکی باشند. دولت میزان تولید و قیمت این کالاها و خدمات را تعیین می‌کند.

سوسیالیست‌ها معتقدند که مالکیت مشترک منابع و برنامه‌ریزی مرکزی منجر به توزیع برابر کالاها و خدمات خواهد شد و بدین ترتیب جامعه‌ای عادلانه‌تر شکل خواهد گرفت. 

درک سوسیالیسم

مالکیت مشترک در سوسیالیسم ممکن است از طریق حکومت تکنوکراتیک، الیگارشی، توتالیتر، دموکراتیک یا حتی اختیاری شکل بگیرد. یک نمونهٔ تاریخی برجسته از یک کشور سوسیالیستی، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سابق است؛ هر چند که توسط کمونیست‌ها اداره می‌شد که به نام «اتحاد جماهیر شوروی» نیز شناخته می‌شود. دیگر کشورهای سوسیالیستی عبارتند از:

• چین
امروزه کشورهای بسیار کمی به سوسیالیسم خالص نزدیک شده‌اند و چین شاید برجسته‌ترین نمونهٔ سوسیالیسم باشد که در آن یک دولت کمونیستی به‌طور مؤثری بسیاری از صنایع کلیدی کشور را ملی کرده است. شرکت‌های دولتی یکی از ویژگی‌های کلیدی اقتصاد چین هستند، گرچه چندین گام به سوی سرمایه‌داری و آزادسازی، مناطق اقتصادی خاصی را مثلا در شانگهای ایجاد کرده است که در آن شرکت‌های خصوصی می‌توانند با این سیستم کار کنند و به سود نیز برسند.

 

رولت سرخ | دزموند چام | بیژن اشتری‌ | نشر ثالث

رولت سرخ یکی از معدود کتاب‌هایی است که توانسته تصویری روشنگر از چینِ امروز و روابط سیاسی و اقتصادی پشت پرده‌اش ارائه کند. دزموند چام که در چین کمونیست متولد شده، در هنگ‌کنگ و ایالات متحده درس خوانده است، در این کتاب با بیان زندگینامه‌اش برایمان تعریف می‌کند که چگونه توانست در چین به اوج قلۀ موفقیت و ثروت برسد. رولت سرخ در سال 2022 برای هفته‌ها پرفروش‌ترین کتاب روز بود و در داخل چین میلیون‌ها نسخۀ قاچاق از این کتاب تاکنون فروش رفته است.  دزموند چام در کتاب رولت سرخ از دسیسه‌ها و رسوایی‌های حزب کمونیست چین نوشت. هدف اصلی چام این است که نشان دهد حزب کمونیست چین فقط به قدرت خود و محافظت از فرزندان افراد برتر حزب اهمیت می‌دهد. چام در کتاب رولت سرخ استدلال می‌کند که موفقیت اقتصادی چین با اتصال کارآفرینان به این قدرت‌های برتر به دست آمده است.

• کوبا
کوبا پس از انقلاب کمونیستی خود در سال ۱۹۵۹ و روی کارآمدن فیدل کاسترو به عنوان رهبر آن، به اقتصاد سویالیستی مارکسیست-لنینیست نزدیک‌تر ماند. اما پس از مرگ کاسترو، کوبا نیز شاهد مقداری آزادسازی بود. در سال ۲۰۱۹، کوبایی‌ها به قانون اساسی جدیدی رأی دادند که حقوق مالکیت خصوصی و دسترسی بیشتر به بازارهای آزاد را اعطا می‌کرد و در عین‌حال سیستم سیاسی سوسیالیستی را حفظ می‌کرد.

 

خاطرات بولیوی | ارنستو ساباتو | جمشید نوایی | نشر نگاه

ارنستو چه‌گِوارا پزشک، چریک، سیاستمدار، نظریه‌پرداز جنگی و یکی از شخصیت‌های اصلی انقلاب کوبا بود. او در دورۀ فعالیت چریکی اش عادت داشت روزنگارهایش را به دقت در یک دفتر یادداشت خصوصی ثبت کند.  در پی انقلاب کوبا، ارنستو چه گوارا به دنبال رویکرد عملگرایانه ی وقت، در سفری مخفیانه در سال 1966 به امید برانگیختن حس انقلابی در سرزمین‌های آمریکایی جنوبی به بولیوی عزیمت کرد. در این کتاب خاطرات و روزنگارهای ارنستو چه‌گِوارا را خواهید خواند. 

 

• کرهٔ شمالی
آخرین اقتصاد سوسیالیستیِ مارکسیست-لنیستی باقی‌مانده که هیچ اصلاحی در آن صورت نگرفته، اقتصاد کره شمالی است. این کشور همچنان توسط یک دیکتاتور کمونیستی و یک اقتصاد دستوری بسته اداره می‌شود که یک برنامه‌ریزی مرکزی دقیق آن را اداره می‌کند. اطلاعات بسیار کمی از مرزهای کره شمالی خارج می‌شود اما خواندنی‌ترین کتاب‌ها دربارهٔ وضعیت این کشور از زبان کسانی نوشته شده که موفق شده‌اند از این کشور فرار کنند.

 

دختری با هفت اسم | هیئون سئولی | الهه علوی | نشر کوله‌پشتی

نگاهی فوق العاده به زندگی در یکی از بی‌رحم‌ترین و مخفی‌کارترین دیکتاتوری‌های جهان و ماجرای مبارزه هراس آور یک زن برای فرار از دستگیری و رساندن خانواده‌اش به آزادی را در این کتاب می‌خوانید. هیئون سئولی که کودکی‌اش در کره شمالی سپری می‌شد یکی از میلیون‌ها نفری بود که در دام رژیم مخفی‌کار و ستمگر کمونیست روزگار می‌گذراندند. خانهٔ کودکی‌اش در مرز چین او را در شرایطی فراتر از حدود کشور محصورش قرار می‌داد و وقتی قحطی دهه 1990 آمد او شروع به تفکر، پرسشگری و درک این نکته کرد که در سراسر عمرش شتسشوی مغزی شده است. با توجه به میزان فقر و بیچارگی اطرافیانش متوجه شد که کشورش نمی‌تواند چنان که می‌گفتند «بهترین کشور روی زمین» باشد.هنگامی که به سن هفده سالگی رسید تصمیم گرفت از کره شمالی بگریزد. در مخیله‌اش هم نمی‌گنجید که برای این‌که باز هم کنار خانواده‌اش باشد باید دوازده سال صبوری کند.

به دلیل چالش‌های عملی و سوابق ضعیف، گاهی اوقات از سوسیالیسم به عنوان یک سیستم آرمان‌‌شهری یا «پساکمیابی» یاد می‌شود، گرچه طرفداران مدرن این سیستم معتقدند که اگر به درستی اجرا شود می‌تواند کارساز باشد. آن‌ها استدلال می‌کنند که سوسیالیسم برابری ایجاد می‌کند و امنیت را فراهم می‌آورد و ارزش یک کارگر از مقدار زمانی که کار می‌کند ناشی می‌شود نه به آن‌چه تولید می‌کند؛ در حالی‌که سرمایه‌داری، کارگران را به نفع ثروتمندان استثمار می‌کند.

 

ریشه‌های عمیق سوسیالیسم

ریشه‌های فکری سوسیالیسم به کتابِ «جمهور» اثر افلاطون برمی‌گردد که در آن او جامعهٔ جمعی‌ای را به تصویر کشید. قرن‌ها بعد «آرمان‌شهر» توماس مور، ایده‌های افلاطونی را در تصویری از جزیره‌ای خیالی که مردم در آن زندگی و کار می‌کنند، منعکس کرد. 

 

آرمان‌شهر | توماس مور | نسرین مجیدی | نشر روزگار نو 

در تمام طول تاریخ بعضی از کتاب‌ها جهان را تغییر دادند و شیوهٔ نگاه ما به خودمان و دیگران را دگرگون کردند. آن‌ها به مباحث اختلافات عقاید جنگ‌ها و انقلاب‌ها الهام بخشیده‌اند. آن‌ها زندگی‌های بسیاری را ساخته‌اند و یا تباه کرده‌اند و توماس مور در کتاب آرمانشهر تصویری خارق العاده از جزیره‌ای دور ترسیم می‌کند که در آن جامعه‌ٔ کامل، مردم در آرامش و هماهنگی زندگی می‌کنند؛ جایی که نامش به معنای هیچ کجا است. اثر به شدت تاثیر گذار مور در نهایت حمله‌ای به نقاط ضعف بشریت و زمانه‌ٔ فاسد و خطرناک خود است.

سوسیالیسم پاسخی مستقیم به انقلاب صنعتی بود که تغییرات اقتصادی و اجتماعی عظیمی را در بریتانیای کبیر و سایر نقاط جهان به ارمغان آورد. زمانی که صنعتگران با کارکردن کارگرانی که به‌طور فزاینده‌ای در فقر زندگی می‌کردند به ثروت رسیدند، سوسیالیسم به عنوان جایگزینی برای سرمایه‌داری ظهور کرد، جایگزینی که می‌خواست زندگی طبفهٔ کارگر را بهبود ببخشید.

اصطلاح «سوسیالیسم» را نخستین بار در اوایل دههٔ ۱۸۳۰ طرفداران آون در انگلستان و پیروان سن‌سیمون در فرانسه به کار بردند. در اواسط سدهٔ نوزدهم از واژهٔ سوسیالیسم برای اشاره به رشتهٔ گسترده‌ای از اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه و انقلابی، در انگلستان، اروپا و ایالات متحد آمریکا استفاده می‌شد. عنصر مشترک این اندیشه‌ها تأکید بر ضرورت تغییر جامعهٔ صنعتی سرمایه‌داری به نظامی عادلانه‌تر بود که در آن بهبود جمعی بر همگان تحقق یابد.

 

سوسیالیسم مُدرن

سوسیالیسم مُدرن در تقابل با افراط و تفریط و سوءاستفاده از فردگرایی لیبرال و سرمایه‌داری توسعه یافت. تحت اقتصادهای اولیهٔ سرمایه‌داری در اواخر قرن ۱۸ و ۱۹، کشورهای اروپای غربی تولید صنعتی و رشد اقتصادی مرکب سریعی را تجربه کردند. برخی افراد و خانواده‌ها خیلی سریع به ثروت رسیدند، در حالی‌که برخی دیگر در فقر فرو رفتند. سرمایه‌داری نابرابری درآمدی ایجاد کرد و نگرانی‌های اجتماعی را برانگیخت. 

مشهورترین متفکران سوسیالیست اولیه «رابرت اووِن» و «هانزی دو سن سیمون» و بعدها «کارل مارکس» و سپس «ولادیمیر لنین» بودند. در درجهٔ اول این لنین بود که ایده‌های سوسیالیست‌های قبلی را توضیح داد و به رساندن برنامه‌ریزی سوسیالیستی به سطح ملی پس از انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ در روسیه کمک کرد. 

برای آشنایی بیشتر با لنین و تأثیرگذاری او بر سوسیالیسم می‌توانید کتاب‌های زیر را مطالعه کنید.

 

لنین (زندگی انقلابی سرخ) | رابرت سرویس | بیژن اشتری | نشر ثالث

لنین انقلابی اکتبر را رهبری کرد؛ اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی را بنیاد گذاشت و اصول مارکسیسم-لنینیسم را تعیین و مشخص کرد. او به زیر و رو کردن جهان یاری رساند. شاید او برای چند سالی به عنوان چهره‌ای دیده شود که کشورش را و، تحت رهبری استالین، یک سوم جهان را به بن‌بست کشاند. بی‌تردید آینده جایی در کمونیسم لنینیسای ندارد. اما اگر قرار باشد آینده در جایی قرار بگیرد، ما نمی‌دانیم آن‌جا دقیقا کجاست. لنین آدم غیر منتظره‌ای بود. زندگی و دوران کاری خارق‌العاده‌اش، حداقل ثابت کرد هرکسی در زندگی‌اش باید هشیار و گوش به زنگ باشد و از فرصت‌ها نهایت استفاده را بکند. اندک پرسوناژهای تاریخی‌ای وجود دارند که به چنین دستاوردی نایل شده باشند.

بولشویسم از موسی تا لنین | دیتریش اکارت | مهدی تدینی | نشر کتاب پارسه

کتاب بولشویسم از موسی تا لنین ابتدا در سال 1924 در مونیخ و بر اساس یادداشت‌های ناتمامِ دیتریش اکارت روزنامه‌نگار و فعال سیاسی آلمانی که در پاییز 1923 بر روی آن‌ها کار می‌کرد، منتشر شد. این کتاب ما را با ایدئولوژی و مفهوم «بولشویسم یهودی» که پیش‌زمینۀ فکری رخدادهای عجیب و باورناپذیری در دوران آلمان ناسیونال‌سوسیالیست (نازی) بود آشنا می‌کند. کتاب بولشویسم از موسی تا لنین به این دلیل مورد توجه قرار گرفت که این آخرین اثر مردی است که دوست نزدیک و آموزگار آدولف هیتلر محسوب می‌شد، او در آن سال‌های حساس ابتدایی در مونیخ، به آماده‌سازی پایه‌های معنوی ناسیونال‌سوسیالیسم کمک کرد. اکارت در حین نوشتن یادداشت‌های این کتاب به شدت بیمار شده بود و دستگیری و زندانی شدن موقت او در نتیجۀ کودتای 9 نوامبر 1923، منجر به مرگ او شد. 

به‌دنبال شکست برنامه‌ریزی مرکزی سوسیالیستی در اتحاد جماهیر شوروی سابق و مائوتیستِ چین در طول قرن بیستم، بسیاری از سوسیالیست‌های مدرن به سراغ یک سیستم نظارتی و بازتوزیعی بالا که گاهی اوقات به عنوان «سوسیالیسم بازار» یا سوسیالیسم دموکراتیک از آن یاد می‌شوند رفتند.

 

سوسیالیسم بازار | دیوید پ اشوایکارت | شهریار خواجیان | نشر بازتاب نگار

کتاب سوسیالیسم بازار گفت‌وگویی میان چهار پژوهشگر سوسیالیست «دیوید شوایکارت»، «جیمز لالر»، «هلیل تیکتین» و «برتل المن» است که در همایش پژوهشگران سوسیالیست که در آوریل ۱۹۹۵ در نیویورک برگزار شد، دربارهٔ سوسیالیسم بازار صحبت کردند. بخش اول کتاب به مقالات شوایکارت و لالر در دفاع از سوسیالیسم بازار اختصاص دارد. در بخش دوم کتاب مقالات تیکتین و المن در مخالفت با سوسیالیسم بازار چاپ شده است. در بخش سوم کتاب، هر یک از مخالفان و موافقان سوسیالیسم بازار آرای یک دیگر را نقد می‌کنند .بخش پایانی کتاب هر یک از پژوهشگران نقدهای طرف مقابل را پاسخ می‌دهند.

سوسیالیسم بهتر است یا سرمایه‌داری؟

درحالی‌که سوسیالیسم و سرمایه‌داری دو سیستم کاملاً متضاد به نظر می‌رسند اما اکثر اقتصادهای سرمایه‌داری امروز، جنبه‌های سوسیالیستی دارند. عناصر اقتصاد بازار و اقتصاد سوسیالیستی را می‌توان با هم ترکیب کرد. درواقع اکثر کشورهای مدرن با یک سیستم اقتصادی ترکیبی عمل می‌کنند. دولت و افراد خصوصی هر دو بر تولید و توزیع تأثیر می‌گذارند. هانس هرمان هوپ اقتصاددان و نظریه‌پرداز اجتماعی این‌طور می‌گوید که: «در امور اقتصادی تنها دو کهن الگو وجود دارد ـ سوسیالیسم و سرمایه‌داری ـ و هر سیستم واقعی‌ای، ترکیبی از این کهن الگوها است.» 

 

سوسیالیسم و سرمایه‌داری | هانس هرمان هوپ | متین پدرام‌ | نشر دنیای اقتصاد

اولین رسالهٔ هانس هرمان هوپ به زبان انگلیسی که او را به عنوان یک متفکر اجتاعی و اقتصاددان به جهانیان معرفی کرد. هرمان هوپ در این کتاب نظریهٔ کهن الگوی خود را به طور کامل توضیح داده است. او در این کتاب نشان می‌دهد که هیچ شکلی از سوسیالیسم هرگز نمی‌تواند موجد صلح و شکوفایی باشد و فقط سرمایه‌داری است که توانایی چنین کاری را دارد. البته سرمایه‌داری مورد نظر مولف با آن چیزی که «سوسیالیست‌های بدگو» می‌گویند، سراپا فرق دارد. به اعتقاد هانس هرمان هوپ، سرمایه‌داری یعنی آزادی و اختیار مالکان خصوصی به منظور انعقاد قرارداد و دادوستد.

اما این‌که آیا سوسیالیسم بهتر است یا سرمایه‌داری، تبدیل به یکی از بحث‌برانگیزترین ایدئولوژی‌های سیاسی شده است. سرمایه‌داری بیشترین افزایش ثروت و استانداردهای زندگی را در تاریخ بشر تجربه کرده است که با نوآوری‌های زیادی همراه بوده است. بااین‌حال سرمایه‌داری ـ که با رقابت شدید برای کسب سود و سهم بازار هدایت می‌شود ـ به دلیل افزایش نابرابری‌های ثروت و اجتماعی، بیگانگی، استثمار و فلاکت طبقهٔ کارگر نیز مقصر شناخته شده است.

از سوی دیگر سوسیالیسم با بازگرداندن وسایل تولید به طبقهٔ کارگر، وعدهٔ برابرطلبی می‌دهد. با انجام این کار فاصلهٔ طبقاتی تا حد زیادی کم می‌شود و ممکن است جوامع بتوانند به‌عنوان یک کل شکوفا شوند. با این‌حال مالکیت جمعی و رقابت کمتر ممکن است مانعی بر سر راه نوآوری و پیشرفت تکنولوژی باشد. به‌علاوه مردم معمولاً در مبحث دست‌کشیدن از آزادی شخصی محتاط هستند؛ ولو این‌که به نفع‌شان باشد چون دولت‌ها انتخاب‌های تولید و مصرف را هدایت می‌کنند.