پوپولیسم یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم سیاسی است که شاید نتوان مفهوم آن را به درستی برای کسی توضیح داد. این کلمه در هر موقعیتی ممکن است معنای متفاوتی به خود بگیرد اما جنبش‌های پوپولیستی معمولاً چندین ویژگی متمایز کننده دارند:

۱. شعارهای ضد نظام
۲. رهبری کاریزماتیک قوی
۳. روایات سیاسی ساده
۴. توسل مستقیم به شهروندان «عادی»
۵. رد فرآیندهای پیچیدهٔ نهادی

محققان رویکردی نظری متعددی برای درک پوپولیسم ایجاد کرده‌اند. برخی آن را یک سبک سیاسی می‌دانند، درحالی‌که برخی دیگر آن را یک ایدئولوژی متمایز می‌نامند. تحقیقات معاصر نشان داده‌اند که پوپولیسم بیشتر به عنوان یک استراتژی سیاسی انعطاف‌پذیر عمل می‌کند تا یک چارچوب ایدئولوژیک سفت و سخت.

 

زمینه و ریشه‌های تاریخی پوپولیسم

مفهوم پوپولیسم ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد که در ابتدا در اواخر قرن نوزدهم در آمریکا با حزب مردم که از کشاورزان و منافع طبقهٔ کارگر علیه نهادهای اقتصادی قدرتمند دفاع می‌کردند، ظهور کرد. این تجلی اولیه نشان‌دهندهٔ یک جنبش مردمی بود که به دنبال عدالت اقتصادی و اجتماعی می‌گشتند و روایت‌های سیاسی تثبیت‌شده را به چالش می‌کشید. 

ریشهٔ مردم‌گرایی در میان روشنفکران رادیکال روسیه در دهه‌های ۱۸۶۹ با ظهور نارودیک‌ها (دوستان خلق) پدید آمد. آنان به روستاها می‌رفتند تا بذر انقلاب را در میان آن‌ها بیافشانند. چون کار آن‌ها بی‌نتیجه‌ماند به ترور دست یازیدند که یکی از آن‌ها ترور الکساندر دوم، تزار روسیه بود. در پایان سدهٔ نوزدهم، مارکسیست‌های روسیه که به تشکیلات و حزب پیشاهنگ پای‌بند بودند، به همهٔ روش‌های تند رقبای غیرمارکسیستم خود برچسب پوپولیستی می‌زدند و این عنوان به صورت دشنام رایج شد. 

مردم‌گرایی در جنبش‌های روستایی اروپای شرقی پیش از ۱۹۳۹ و نیز فاشیسم و نازیسم و در جناح راست آمریکایی پس از ۱۹۴۵ در سخنرانی کسانی چون سناتور مکارتی و جرج والاس به‌چشم می‌خورد. این گرایش را در برخی از جنبش‌های آزادی‌بخش جهان سوم نیز می‌توان سراغ گرفت. به معنای عام‌تر، مردم‌گرایی حمایت از ارجحیت‌های مردم عادی است. به‌عبارت دیگر متضمن دفاع از سنت‌های فرضی مردم عادی در برابر تغییر و تحول تحمیلی ناشی از غیرخودی‌های قدرتمندی است که ممکن است حکومت‌ها، بازرگانان یا اتحادیه‌های کارگری یا احزاب لیبرال دموکراتیک باشند. اعتقادات مزبور بیشتر در میان خرده‌بورژوازی و به اصطلاح «لومپن پرولتاریا» مخاطب دارد.

پوپولیسم در دنیای امروز

در طول قرن‌های ۲۰ و ۲۱، پوپولیسم به‌طرز چشمگیری تکامل یافت و در مناظر مختلف سیاسی در سراسر جهان ظاهر شده است. از کشورهای آمریکای لاتین مانند آرژانتین و برزیل گرفته تا کشورهای اروپایی مانند مجاستارن و ایتالیا؛ جنبش‌های پوپولیستی سازگاری و انعطاف‌پذیری قابل‌توجهی از خود نشان داده‌اند.

امروزه سیاستمداران زیادی در سراسر دنیا مشغول به فعالیت هستند و شاید نام بسیاری از آن‌ها برای شما آشنا باشد. به نظرتان سیاستمدارانی مانند دونالد ترامپ سیاستمدار آمریکایی، جرمی کوربین سیاستمدار بریتانیایی و رودریگو دوترته وکیل و سیاستمدار فیلیپینی چه وجه اشتراکی با هم دارند؟ به‌رغم تفاوت‌هایشان، این افراد را پوپولیست خوانده‌اند. پوپولیسم در دنیای امروز، به ویژه در میان راست‌های اروپایی و آمریکایی به شدت در حال افزایش است و همین به انتخاب دونالد ترامپ در ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ بسیار کمک کرد. 

معمولاً واژه‌ی پوپولیست را مترادف «ضدتشکیلات» می‌دانند؛ صرف‌نظر از هر انگارهٔ سیاسی خاصی که پشت آن است؛ ظاهراً محتوا، در مقابل رفتار، اصلاً اهمیت خاصی ندارد. بنابراین واژهٔ پوپولیست با روحیات و احساسات خاصی نیز در پیوند بوده است؛ پوپولیست‌ها خشمگین هستند؛ رأی‌دهندگانِ هوادارشان سرخورده یا مبتلا به رنجش هستند. در مورد رهبران سیاسی در اروپا و هواداران آن‌ها هم ادعاهای مشابهی مطرح شده است: مثلاً مارین لوپن و خیرت ویلدرش را معمولاً پوپولیست می‌خوانند. واضح است که هر دوی این سیاستمداران راست هستند، ولی به بسیاری از شورشیان چپ هم برچسب پوپولیست می‌زنند.

برای آشنایی با پوپولیسم می‌توانید کتاب‌های زیر را مطالعه کنید.

 

پوپولیسم | کاس موده و کریستووال روویرا کالتواسر | محمد نذری | نشر لوگوس

از برزیل تا نروژ و بسیاری از کشورهای دنیا پوپولیسم پابرجاست. برخی مفسران معتقدند که پوپولیسم در سال ۲۰۱۶ و همچنین هنگام انتخاب دونالد ترامپ در ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴ به اوج خود رسیده است و این در حالی‌ است که بسیاری از مسائل سیاسی پوپولیسم چپ‌گرا در آمریکای جنوبی و اروپا سخن می‌گویند. اما واقعاً پوپولیسم چیست؟ محقق مشهور کاس موده به در این کتاب به خوانندگان کمک می‌کند تا هر چند مختصر، با مفهوم حقیقی پوپولیسم آشنا شوند. این کتاب نه تنها فهم بهتری از پوپولیسم به عنوان یک پدیدهٔ سیاسی مهم در جهان امروز صحبت می‌کند، بلکه نظر تازه‌ای در اختیار شما قرار می‌دهد تا تحولات اخیر کشورهای دنیا را درک کنید. 

دربارهٔ عقل پوپولیستی | ارنستو لکلائو | مراد فرهادپور و جواد گنجی | نشر مرکز

این کتاب از آخرین نوشته‌های ارنستو لاکلائو و به ‌نحوی در حکم شاهکار و محصول نهایی کل تفکر و تجربهٔ اوست که چهار دهه‌ٔ پر فراز و نشیب را طی کرده است. مهم‌ترین وجه تلاش‌های فکری لاکلائو موضع‌گیری نظری او در برابر سنت مارکسیستی و مواجهه با بحرانی است که کل این سنت فکری را دربرگرفته و، از این حیث، پوپولیسم، درباره‌ٔ عقل پوپولیستی عصاره‌‌ٔ این مواجهه‌‌ٔ پربار است. در واقع، می‌توان گفت کتاب حاضر مستقل از پیش‌تاریخ نظری‌اش به کامل‌ترین شکل پرسش بحران مارکسیسم را پیش روی ما می‌نهد و، به زعم برخی، به شکلی منسجم نیز بدان پاسخ می‌گوید.

پوپولیسم چپ | اسکار گارسیا آگوستین | آرش بیدالله خانی | نشر نگاه معاصر

اگرچه ریشه‌های چرخش پوپولیستی احزاب چپ در اروپا را می‌توان از چندین سال پیش ردیابی کرد اما پنجره فرصتی که با لحظه پوپولیستی چپ پس از سال ۲۰۰۸ باز شد به شدت این گرایش را تقویت کرد. ترکیبی از بحران‌های اقتصادی و سیاسی این امکان را برای احزاب چپ رادیکال فراهم کرد تا حمایت‌های انتخاباتی خود را گسترش دهند. آن احزاب درخواست های پوپولیستی را مفروض گرفتند که نارضایتی عمومی نسبت به رهبران سیاسی را با رد سیاست‌های ریاضتی ترکیب می‌کرد. در آغاز سال ۲۰۱۵ پوپولیسم چپ به اوج خود رسید. (سیریزا) یا همان حزب چپ رادیکال در انتخابات یونان پیروز شد و پودموس حزب چپ پوپولیسم در اسپانیا در برخی از نظر سنجی‌ها در اسپانیا پیشتاز بود و به دنبال جایگزینی برای دولت محافظه کار حزب مردمی بود فضای سیاسی تحت تاثیر نفوذ نسل جدیدی از سیاستمداران بود که بر خلاف احزاب مستقر میخواستند عمل کنند. اما دقیقاً چه اتفاقی افتاد؟ کتاب پوپولیسم چپ، کتابی تاریخی و تحلیلی دربارهٔ ظهور و گسترش این حزب‌های چپ در اروپا است. این کتاب که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد، چگونگی پدید آمدن جنبش‌های پوپولیسم چپ در واکنش به بحران‌های اقتصادی و سرخوردگی‌های سیاسی را توضیح می‌دهد. 

دموکراسی و پوپولیسم ترامپ | فخرالدین عظیمی | نشر آگه

تلاش در شناخت تاریخ و سیاست آمریکا و کارکردهای کشورداری آن، شناخت چیزی است که با حال و روز و سرنوشت خود ما پیوند دارد و پیامدهای آن را از نزدیک احساس کرده‌ایم. پیشرفت ترامپیسم در امریکا که یکی از آوردگاه‌های مهم سیاست جهان است و الگویی برای این و آن به توجهی بسنده نیاز دارد. کسانی که به دموکراسی امید بسته‌اند نمی‌توانند به دشمنان آن بی اعتنا باشند؛ نمی‌توانند صف آرایی ستیزه جویانی را که خیره‌‌سرانه آئین‌ها یا ابزار صوری دموکراسی را به یاری گرفته‌اند نادیده گیرند. ترامپ یورش به پارلمان کشور را نمونه‌ای از مهرورزی ناب مردم به خود دانست. نگارنده در این کتاب نخواسته است گزارش و شرحی متعارف به دست دهد. کوشیده است موضوعی را روشن کند که نفی و تمسخر آن بسیار آسان‌تر از درک و ریشه یابی آن است. ژرفای سیاسی - اخلاقی ترامپیسم از کف‌های سطح دریا بیشتر نیست ولی پیدایش آن نمودار سیلاب یا موج‌هایی توفنده است که صخره‌های استوار یا نااستوار مدنیت امروزین را فرو می‌کوبد. بنابراین آیا مردم آگاه و آزاده هر جا بنیادهای آن را در خطر بینند به پا می‌خیزند و خاموش نمی‌مانند یا داستان دیگری در میان است؟ این کتاب شرحی بر شناخت ترامپ و ترامپیسم و سیاست‌های پوپولیسم در آمریکا و فراسوی آن است.

پوپولیست‌ها چه می‌گویند؟

گیتا یونسکو و ارنست گِلنر مقدمهٔ مجموعه مقالات خود در رابطه با پوپولیسم را با جملهٔ «شبحی دارد جهان را تسخیر می‌کند: پوپولیسم!» شروع می‌کنند. این مجموعه مقالات که در سال ۱۹۶۹ منتشر شد عنوان می‌کند که پوپولیست انواع گوناگوی از دغدغه‌های سیاسی را به میان می‌آورد و واژهٔ پوپولیسم در توصیف بسیاری از پدیده‌های سیاسی به کار می‌رود که از نظر اول ظاهراً چنان به نفع جمع نبوده‌اند. اما امروزه هنوز هم اتفاق نظری دربارهٔ تعریف پوپولیسم وجود نداشته است. 

در ایالات متحده، واژهٔ پوپولیسم اغلب با ایدهٔ یک سیاستِ مساوات‌طلب چپِ اصیل در نزاعِ بالقوه با مواضع حزب دموکرات گره خورده است؛ حزبی که در نظر منتقدان پوپولیست زیاده‌ میانه‌گرا، به تبع بحث‌های مطرح شده در اروپا، در اسارت و خدمت تکنوکرات‌ها است. گرچه به‌وضوح پیداست که پوپولیسم مفهوم سیاسی مسئله‌دار و بحث‌برانگیزی است اما سیاستمداران حرفه‌ای به‌خوبی با مخاطرات دعوا بر سر معنای آن آشنا هستند. 

برای آشنایی بیشتر با مفهوم پوپولیست و نظر سیاستمداران در مورد آن، مطالعهٔ کتاب زیر را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

 

پوپولیسم چیست؟ اثر یان ورنر مولر | بابک واحدی |‌ نشر بیدگل

این روزها همه از «پوپولیسم» حرف می‌زنند و خیلی‌ها برچسب «پوپولیسم» می‌خورند؛ از هوگو چاوز گرفته تا سیلویو برلوسکونی، تا دانلد ترامپ و خیلی‌های دیگر. ولی به نظر می‌رسد هیچ‌کس نمی‌داند پوپولیسم دقیقا چیست و پوپولیست دقیقا چه کسی است و چه ویژگی‌هایی دارد. به قول ورنر «آیا ممکن نیست که پوپولیست صرفا یک «ندای اصیل دموکراسی» باشد؟» یان- ورنرمولر، اندیشمند سیاسی و استاد دانشگاه پرینستون که سال‌ها است در مورد پوپولیسم تحقیق می‌کند، در این کتاب موجز اما جامع پاسخ این پرسش‌ها و پرسش‌های دیگر در مورد پوپولیسم را داده است، و نشان‌مان داد که پوپولیسم چیست، پوپولیست کیست، و با او و موج پوپولیستی که اروپا و آمریکا و در کل جهان را در بر گرفته چه باید کرد. چرا که از هر منظر که بنگرید پوپولیسم خطری برای دموکراسی است، اما شناخت این خطر اولین گام در مقابله با آن است.  

مظاهر سیاسی

پوپولیسم می‌تواند در سراسر طیف سیاسی و در هر دو نوع جناح چپ و راست ظاهر شود. پوپولیسم جناح چپ اغلب بر نابرابری اقتصادی و عدالت اجتماعی تأکید دارد، در حالی‌که پوپولیسم جناح راست معمولاً بر هویت فرهنگی، مهاجرت و احساسات ناسیونالیستی متمرکز است. 

نمونه‌های جهانی اخیر و متنوع از پوپولیسم در سراسر دنیا دیده می‌شود که در ادامه چند نمونه از‌ آن را توضیح می‌دهیم:

• ایالات متحده: کمپین ریاست جمهوری دونالد ترامپ، مظهر استراتژی‌های پوپولیستی جناح راست بود. 
• ونزوئلا: جنبش هوگو چاوز، نمایانگر رویکردهای پوپولیستی چپ بود.
• لهستان: حزب قانون و عدالت، گرایش‌های پوپولیستی ناسیونالیستی را نشان می‌دهد.
• یونان: حزب سیریزا، پوپولیسم اقتصادی چپ را به نمایش گذاشت. 

 

ابعاد گستردهٔ پوپولیسم

جنبش‌های پوپولیستی از مکانیسم‌های روان‌شناختی مانند ناهماهنگی شناختی و قطبی‌سازی گروهی استفاده می‌کنند. آن‌ها توضیحات ساده‌ای را برای چالش‌های پیچیدهٔ اجتماعی ارائه می‌دهند و بدین طریق رضایت عاطفی و احساس هویت جمعی را برمی‌انگیزانند. چندین عامل در ظهور پوپولیسم نقش دارند. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. نابرابری اقتصادی
۲. پیامدهای منفی جهانی‌شدن
۳. اضطراب‌های فرهنگی
۴. اختلال تکنولوژیک
۵. فرسایش ساختارهای اجتماعی

آیندهٔ پوپولیسم

منتقدان چنین استدلال می‌کنند که پوپولیسم به‌طور بالقوه از طریق تضعیف کنترل‌ها و تعادل‌های سازمانی، ترویج گفتمان سیاسی تفرقه‌انگیز، سازده‌سازی بیش از حد چالش‌های سیاسی پیچیده، تشویق قطبی‌شده تهدیدی برای فرآیندهای دموکراتیک محسوب می‌شوند. آیندهٔ پوپولیسم همچنان نامشخص است. همان‌طور که جوامع به تجربهٔ تحولات سریع تکنولوژیکی، اقتصادی و فرهنگی ادامه می‌دهند، جنبش‌های پوپولیستی ممکن است تطبیق یافته، تکامل یابند و یا حتی پیچیده‌تر و ظریف‌تر شوند.